​موتیف عاشقانه، فضای تلخ

یکی از ویژگی‌های مثبت بسیاری از فیلم‌های خارجی، فارغ از کیفیت ساختاری‌شان، برداشت‌شان از مایه‌ها و موضوع‌ها و انسان‌ها و اتفاق‌های واقعی در جهان بیرونی در قصه پردازی است. همین یکی دو سال اخیر اگر به فهرست فیلم‌های مهم آمریکایی دقت کنید، بسیاری‌شان را ملهم از اتفاق‌های واقعی خواهید یافت.

از مارک فلت (پیتر لندسمن) گرفته تا سالی (کلینت ایستوود)، جکی (پابلو لارین)، اشخاص پنهان (تئودور ملفی)، دیترویت (کاترین بیگلو) و ... که همگی نوعی درام‌های مبتنی بر واقعیات هستند و کنجکاوی مخاطب را در یافتن حلقه‌های رابط بین این دو فضا، بسیار برمی‌انگیزند و کمتر مخاطب جدّی‌ای است که بعد از تماشای این آثار، دغدغه مطالعه متن یا حتی کتابی را درباره عمق واقعیت و استنادهای واقعی آن چه در فیلم دیده بود نداشته باشد.

سینمای ایران با آن که در ساختار و سبک، در قیاس با فیلم‌های آمریکایی، کمتر فانتزی است اما به همان نسبت هم در برداشت از اتفاق‌ها و موقعیت‌های واقعی در تاریخ، خود را محروم کرده است. وقتی صحبت از واقعیت‌های تاریخی می‌کنیم، لزوماً اتفاق‌های سیاسی نیستند که حالا قرار باشد به خاطر تضادهای ایدئولوژیک، برخی‌شان قابل طرح نباشند، بلکه در رابطه‌های غیرسیاسی مردمان با یکدیگر هم ارجاع‌های فراوانی در تاریخ می‌توان جست که وجودشان در متن یک فیلم سینمایی، به غنای کار می‌افزاید.

«ماهورا» واجد این ویژگی مثبت است، فیلم مروری است بر یکی از اتفاق‌های تلخ در روستایی در استان خوزستان در روزهای نخست آغاز جنگ تحمیلی که در متن اثر، شکل و شمایل دراماتیک به خود گرفته است. حمید زرگرنژاد پیش از ساخت این فیلم، چند سال قبل، مستندی را درباره این حادثه غمناک ساخته بود که در آن طی گفتگو با بازماندگان آن فاجعه و ثبت تصاویر مستند از بقایای آن، فضایی تکان دهنده را از جنایت‌های دشمن و نیز رشادت هموطنان عرب خوزستانی ترسیم کرده بود.

این مستند، تهیه‌کننده فیلم، علیرضا جلالی را برانگیخت تا علاقه زرگرنژاد را برای ساختن یک اثر داستانی از این ماجرا پشتیبانی کند و کار از آذر ۱۳۹۵ کلید بخورد. نام علیرضا جلالی (در کنار مرحوم حمید آخوندی) «روز سوم» (محمدحسین لطیفی) را پیش‌تر تداعی می‌کند که تهیه‌کننده‌اش بود؛ فیلمی درباره یک مایه عاشقانه در بستر جنگ در روزهای نخست حمله عراق به ایران با زمینه‌های چالش‌های عرب / عجم ... از قضا ماهورا هم در همین افق قرار دارد و شاید بیش از آن که بتوان آن را فیلمی متعلق به گونه جنگی دانست، اثری عاشقانه است و اگر در روز سوم محور اصلی فیلم در امتداد عشق سرباز عراقی و دختر ایرانی بود و به کشتن عاشق به دست معشوق رسید، اینجا فضای عاشقانه اثر، پردامنه تر و فراتر از شخصیت اصلی داستان است و بسیاری از شخصیت‌های داستان، به نوعی پشتوانه‌هایی از عواطف و زمینه‌های عشقی دارند که در طول روایت به تدریج مرور و آشکار می‌شوند.

موتور محرک داستان ماهورا، اصلاً از عشقی نافرجام شروع می‌شود و شروع تکان دهنده داستان، عزیمت گاهی است برای انگیزه سازی شخصیت اصلی ماجرا تا اتفاق‌های ملتهب بعدی را رقم بزند. زرگرنژاد با همین موتیف عاشقانه، به سراغ آن اتفاق تلخ واقعی در روستا می‌رود و با استفاده از فضایی واقعی مانند برگزاری جشن ازدواج در روستا، به ابعاد این موتیف می‌افزاید.

حال و هوای داستان، به پیروی از سبک کلاسیک در ترسیم خط روایی و شخصیت پردازی و موقعیت سازی و گسترش درام شکل گرفته است. یک مک گافین داستـانی در ارتباط با رازی که یک خلبان ایرانی با خود دارد و ایرانی‌ها و عراقی‌های داستان را با راز خود به مواجهه‌ای اخلاقی/ فیزیکی سوق می‌دهد، بهانه‌ای است برای فیلم‌ساز تا روایتی عاشقانه را در مناسبات فرهنگی/ اقلیمی مردمان یک منطقه مرزی تعریف کند و آن را با دامنه‌های خشونت‌هایی تحمیل شده به این مناسبات درآمیزد.

مختصات جغرافیایی این اقلیم، که در کانونش تالاب‌ها و مانداب‌های پرپیچ و خم قرار گرفته است و آدم‌ها در لابه لای علف‌ها و نی‌های بلند برآمده از داخل آب هور درپی هم می‌گردند، این فرصت را دراختیار فیلم ساز قرار داده تا فضای بصری اثرش را با این ویژگی‌ها تشخص بیشتری دهد و به نوعی تبدیل به شناسنامه بصری فیلمش کند و درعین حال، تلاش کند حس برآمده از پیچ در پیچ بودن و ناپیدایی و آرامش هولناک این لوکیشن را با زمینه‌های معنایی و داستانی متن ارتباط دهد.