در سه رخ، سه نسل از زنان در برابر شرایط فعلیشان در ایران ایستادگی میکنند، درست همان کاری که خود پناهی کرده است؛ علی رغم هشت سال ممنوعالکاری تاکنون موفق به ساخت چهار اثر شده است.
رچه پناهی از 2010 در حوزه فیلمسازی ممنوعالکار است، اما بدون تأیید مقامات ایرانی کار خود را ادامه میدهد. سه رخ، آخرین اثر جعفر پناهی، مشتاقانه در کن پذیرفته شد.
در «سه رخ» صحنههای متعددی از رانندگی وجود دارد که یادآور «تاکسی»، کار قبلی این فیلمساز ایرانی است که در جشنواره بین المللی فیلم برلین 2015 خرس طلایی را از آن خود کرد.
یک بار دیگر، کارگردان به همراه یک بازیگر زن به نام بهناز جعفری که نام اصلی بازیگر نقش اول زن در فیلم است، پشت فرمان مینشیند. مرضیه رضایی دختر جوانیست که در منطقهای دور افتاده ایران زندگی میکند و به کمک نیاز دارد. پناهی و بهناز جعفری قصد دارند به درخواست او پاسخ دهند. مرضیه در یک پیام ویدئویی که برای بهناز جعفری فرستاده، گفته است که میخواهد بازیگری بخواند و حتی در یک مدرسه بازیگری پذیرفته شده است. درحالی که پدر و مادرش ترجیح میدهند او به روش سنتی ازدواج کند و اجازه نمیدهند بازیگر شود.
وقتی که بازیگر معروف (بهناز جعفری) به پیام او واکنش نشان نمیدهد، مرضیه ناامید میشود. او امید زیادی به ارتباط با بهناز جعفری داشت، بازیگری که با وجود ساختارهای پدرسالارانه کشورش موفق شد به یک ستاره بدل شود. چرا که زنان تهران، پایتخت ایران، نسبت به زنان مناطق روستایی از آزادی بیشتری برخوردارند. آخرین تصاویر در پیام ویدئویی، مرضیه را قبل از این که به مکانی ناشناخته بپرد نشان میدهد که طنابی به دور گردنش آویخته است.
ادای احترام به بازیگران زن
بهناز جعفری و جعفر پناهی برای کشف اینکه آیا زن جوان واقعا خودکشی کرده است، به روستایی نزدیک مرز آذربایجان میروند. او خودکشی نکرده است. با این وجود، آنچه که زن جوان موفق به انجام آن شد، کشاندن بهناز جعفری به روستا بود.
این صحنه جایی است که تماشاگران با سومین "رخی" مواجهه میشوند که نقش مهمی در فیلم ایفا میکنند. در این میان تنها شهرزاد است که با نیمرخ سیاه نمایش داده میشود. او قبل از انقلاب، بازیگری مشهور بوده که هنوز هم در ایران شناخته شده است و در اواخر دهه 1970، ممنوعالتصویر بوده است. دیوا که قبلا سر زبانها بوده، این روزها در منطقهای دورافتاده از کشور به تنهایی و در محرومیت زندگی میکند.
پناهی آخرین کار خود را به هنرپیشههای زن ایرانی و کسانی که رویای بازیگر شدن را در سر دارند اختصاص داده است. کسانی که در شرایط فعلی ایران، یاغی، قانونشکن، در حاشیه و منزوی خوانده میشوند و تحت عنوان «زنان بیآبرو » مورد تبعیض قرار گرفتهاند. اما در فیلم سه رخ، سه نسل از زنان در برابر این شرایط ایستادگی میکنند، درست همان کاری که خود پناهی کرده است؛ علی رغم هشت سال ممنوعالکاری تاکنون موفق به ساخت چهار اثر شده است.
فیلمبرداری مینیمالیستی
در چنین شرایطی، کارگردان بار دیگر مجبور است با حداقل ابزار یعنی تنها یک دستیار و یک دوربین به ساخت فیلم بپردازد. چنین وضعیتی علی رغم حساسیت و انعطافپذیری بسیار، مانع از گرفتن نماهای پیچیده میشود. به همین دلیل پناهی حداکثر استفاده را از قهرمانان زن کرده و خودش اکثرا در پس زمینه باقی مانده است.
وی فیلمبرداری را در سه روستای شمالی ایران، محل زندگی والدین و پدربزرگ و مادربزرگش انجام داده است، جایی که هیچکس سرپیچی او از ممنوعالکاریاش را به تهران گزارش نخواهد کرد.
اما «سه رخ» فراتر از یک انتقاد پنهانی صرف از وضعیت سیاسی کشور و یا باورهای سنتی ساکنان این روستاها است. این فیلم همچنین با به تصویر کشیدن موقعیتهای مختلف خندهدار و آداب و رسوم سنتی، بازنمودی رنگارنگ و طنزآمیز از زندگی در مناطق روستایی ایران را ارائه میدهد.
در یک موقعیت، غلفه پسر بچهای را که در نمک جا داده شده است به پناهی میدهند که آن در مکانی خاص در تهران دفن کند تا پسر بچه در آينده مرد آبرومندی شود. در ادامه مسیر متروکه و پرپیچوخمی در اطراف یک کوه وجود دارد که هربار از یک جهت میشود آن را پیمود. طی یک رسم پیچیده صدای بوق ماشین تعیین میکند که اول کدام ماشین از کدام جهت عبور کند.
هنگامی که مرضیه میرود تا با یک بیل جاده را عریض کند جامعه روستایی مداخله مینماید. مردم میگویند که انجام این کار توسط یک دختر ممکن نیست مگر اینکه یک گاو نر روی جاده بیفتد و آن را غیر قابل عبور کند.
صرف نظر از اینکه بتوان این صحنه را کنایهای از حکومت تلقی کرد یا نه، پناهی تماشاگران کن را با داستانهای فوقالعادهاش جذب کرده است. این کارگردان ایرانی مطمئنا دوست داشته که نخستین نمایش جهانی فیلمش را در کن شاهد باشد، اما دولت ایران وی را ممنوعالکار و ممنوعالخروج کرده است. حتی پادرمیانی برگزارکنندگان فرانسوی جشنواره هم افاقهای نداشت.
به همین دلیل بود که صندلی رزرو شده برای پناهی در نخستین نمایش «سه رخ» خالی ماند. به رغم یا شاید به دلیل همین ماجرا بود که بسیار مورد تحسین قرار گرفت.
علی رغم نابرابریها، او موفق شده است یک بار دیگر به طور مخفیانه فیلمی تولید کند و آن را از کشور خارج نماید.
از دیگر جنبه های کار پناهی این است که او مانیفستی فمینیستی ساخته است که به هشتگ #من_هم۱ واکنش نشان میدهد و بدون اینکه که مردان را به چیزی متهم کند، همبستگی با زنان را به تصویر میکشد. برای اولین بار پس از ممنوعالکاری او، در عنوانهای انتهای این فیلم، نامهای متعددی به چشم میخورد که ممکن است در کشورهای دیگر عادی باشد، اما در ایران باید به عنوان حرکتی شجاعانه دیده شوند. با این وجود، افرادی که نامشان ذکر شده همگی تصدیق میکنند که با یک کارگردان غیرقانونی همکاری کردهاند. این امر به نوعی یک اعتراض است که مردم را به آیندهای بهتر امیدوار میسازد.
- ۱ #من_هم (Me_Too # یک هشتگ اینترنتی بود که رسانههای اجتماعی در اکتبر ۲۰۱۷ گسترش پیدا و کرده بارها به اشتراک گذاشته شد، این هشتگ برای محکوم کردن اذیت و آزار جنسی و سایر موارد مشابه مورد استفاده قرار گرفت. این هشتگ در ایجاد اتهاماتی مبتنی بر اذیت و آزار جنسی هاروی وایناستاین تهیه کننده امریکایی آغاز شد. هشتگ توسط فعال اجتماعی تارانا بورک مورد استفاده قرار گرفت و پس از اینکه الیسا میلانو از سایر زنان خواست با این هشتگ تجربیات خود را به اشتراک بگذارند، وایرال (همهگیر) شد. این هشتگ حدود ۵۰۰۰۰۰ بار توسط افراد مختلف که شامل بسیاری از افراد مشهور بود استفاده شد.