درباره «درباره الی»

توجه: خطر لو رفتن داستان فیلم

از ابتدا هم بنا نبود، حالا هم بنا نیست در این ستون یا ستون‌های مشابه نقدی نوشته شود و یا اتفاق عمیقه‌ای بیفتد. شاید انتقاد برخی همکاران و خوانندگان از یادداشت‌های روزانه از همین رو باشد. حالا که قراراست درباره «درباره الی» بنویسم به گمانم این انتقاد چندان هم بی‌راه نیست. درباره فیلمی که آن را نه تنها مهم‌ترین اتفاق این جشنواره بلکه یکی از اتفاقات مهم سینمای سه ‌دهه گذشته می‌دانم. چند کلمه نوشتن درباره این فیلم هم کار سختی است و هم جفاست به فیلمی که آنقدر پر از نکته و جزئیات است.

نمی‌خواهم ذوق‌زدگی‌ام را از تماشای این فیلم پنهان کنم و همزمان نمی‌خواهم فرصت نوشتن درباره اولین حس‌ها و برداشت‌هایم درباره آن را از دست بدهم ولی از سوی دیگر بگویم که قرار نیست واقعا با نقدهای دقیق و استوار مواجه باشید – نه در این ستون و نه در ستون‌های همکاران دیگر من.

«درباره الی» به دلایل مختلف یک اتفاق خوشایند و منحصر به ‌فرد در سینمای ایران است.

1- «درباره الی» فیلم فیلمنامه است

«درباره الی» فیلمنامه منسجمی دارد. مقدمه فیلم تا نقطه اوج که ناپدید شدن الی است به طول می‌انجامد و فیلم به دو نیمه تقسیم می‌شود. در نیمه اول با جزئیات، سفر جوانانه چند زوج را می‌بینیم و ارتباط‌ها و شیطنت‌هایشان و سرخوشی‌هایشان را، همه‌ چیز صمیمانه و سرخوشانه است. در این مقدمه تنها نکته غیر معمول قصه که شخصیت‌ها درباره‌اش حرف می‌زنند، حضور یک فرد ناآشنا در میان جمع است که به دعوت یکی از اعضای گروه به سفر آمده.۴۰ دقیقه نخست فیلم انرژی‌اش از روابط گرم میان آدم‌ها می‌گیرد و از رابطه نازکی که در حال شکل‌گرفتن است میان الی و پسر جوانی که فعلا مجرد است.

ناپدید شدن الی ضربه اول فیلمنامه است که تامین انرژی نیمه دوم فیلمنامه را برعهده می‌گیرد.

این ناپدید شدن، فیلمنامه را به ژانر پلیسی نزدیک می‌کند و از برخی قواعد این ژانر استفاده می‌کند. نقش کارآگاه ماجرا اما در «درباره الی» توسط خود اعضای گروه اجرا می‌شود. آن‌ها تمام احتمال‌ها را بررسی می‌کنند، حتی احتمال‌هایی که خنده‌دار به‌ نظر می‌رسند. از اینجا فیلمنامه به شبکه‌ای از دوراهی‌ها تبدیل می‌شود. برای هر اتفاق دو احتمال وجود دارد و همین تعلیق قصه را تا انتها تامین می‌کند. طولانی شد بخش نخست فیلمنامه، البته تاثیر شدت ضربه اول را بیشتر می‌کند. پس از ناپدید شدن الی همه به تکاپو می‌افتند تا از میان دو احتمال غرق شدن الی در دریا و یا بی‌خبر بازگشتن او به تهران یکی را اثبات کنند. نتیجه‌ای عاید نمی‌شود چون هر دو احتمال مستنداتی را کنار خود دارند. طبعا گروه بیشتر مایل است تا بازگشت او به تهران را اثبات کند ولی دلایل مثبته، کافی نیست، حالا فیلمنامه نیاز به یک شوک دیگر دارد. نامزد داشتن الی بعد دیگری از شخصیت مبهم او را فاش می‌کند که بیش از آن که مشکلات گروه را حل کند به آن می‌افزاید و گره دیگری را برای گشودن جلوی پای آن ها می‌گذارد. از طرف دیگر سپیده – همان که الی را به سفر دعوت کرده بود – در دوراهی دیگری مانده؛ اینکه با گفتن ماجرایی به نامزد الی او را تخریب کند یا آبرویش را نگه دارد. این که الی از رابطه با نامزدش ناراضی بوده و درصدد برهم‌زدن رابطه قبلی و ایجاد رابطه جدید بوده است.

در پایان فیلم هنوز یک دوراهی دیگر وجود دارد که حل ناشده باقی می‌ماند. دریا جسد الی را کنار زده ولی سرنوشت او و انگیزه‌هایش هنوز میان دو احتمال سرگردان است. او برای نجات کودکی که در حال غرق شدن بوده به آب زده و غرق شده یا در حرکتی خود‌خواسته خود را فدا کرده است.

مدیریت تزریق اطلاعات در فیلمنامه بسیار دقیق و حساب‌شده است. طبیعتا ما حدود دو سه دقیقه مهم از ماجرا را نمی‌بینیم. لحظه‌ای که الی در حال بادبادک‌بازی به ناگاه دگرگون می‌شود و می‌گوید: «باید برم» تا لحظه‌ای که دو کودک وحشت‌زده به سوی پدران‌شان می‌آیند و خبر از غرق‌شدن یکی دیگر از کودکان می‌دهند. ندیدن این دو سه ‌دقیقه موتور ایجاد تعلیق در کل ماجراست. فیلمنامه به ‌درستی هر جا که باید اطلاعات بدهد این‌ کار را می‌کند و هر جا لازم باشد اطلاعات را پنهان می‌کند تا به موقع به قصه تزریقش کند. «درباره الی» فیلم جزئیات است.

2- «درباره الی» فیلم کارگردان است.

فرهادی در آخرین فیلمش چنان به پختگی رسیده که رشک‌برانگیز است. شناخت عمیق او از فضا‌ها، موقعیت‌های باورپذیر و انسانی که روح زندگی از لحظه‌لحظه آن موج می‌زند باعث شده تا با فیلمی به شدت رئالیستی مواجه باشیم که همین باعث همذات‌پنداری عمیق میان مخاطب و شخصیت‌ها می‌شود. فرهادی در کارگردانی سکانس‌های کلیدی فیلم همچون نجات کودک از دریا بسیار قدرتمند عمل کرده است. انتخاب و بازی بازیگران هم از نکات جذاب کارگردانی است. گروهی متشکل از بازیگران حرفه‌ای در کنار دو سه ‌نفر از عوامل شناخته شده غیر بازیگر سینما مثل مانی حقیقی وپیمان معادی جمعی عجیب ‌و غریب تشکیل داده‌اند که در کمال شگفتی، یکدست و هماهنگ هستند. در این گروه بازیگری، حقیقی به همان اندازه دیده می‌شود که گلشیفته فراهانی و مریلا زارعی همان‌قدر حضورش احساس می‌شود که باید؛ نه بیشتر و نه کمتر. ترانه علیدوستی هم با بازی زیرپوستی و با حضور محدود اما تاثیرگذارش از نقاط قوت فیلم به حساب می‌آید. بازی کنترل شده و موثر شهاب حسینی و مریلا زارعی هم جزو درخشان‌ترین بازی‌های کارنامه آن‌هاست. فرض این که پیمان معادی بتواند مقابل مریلا زارعی دیده شود یا احمد مهرانفر از کلیشه همیشگی‌اش فاصله بگیرد در سینمای ایران دور از انتظار می‌نماید ولی در «درباره الی» این اتفاق افتاده است. پس «درباره الی» فیلم بازیگران هم هست.

3- «درباره الی» فیلم مخاطب است

«درباره الی» با داستان ملموس و کاملا باورپذیر خود مخاطبان را لحظه‌ای تنها نمی‌گذارد و دم به دم او را با خود همراه می‌کند. فیلمنامه‌نویس و کارگردان با احترام کامل به مخاطب، داستان پرکشش و انسانی‌اش را، سرراست و ساده تعریف می‌کند. قرار نیست «درباره الی» با قلمبه‌گویی و پیچاندن روایت، بیننده‌اش را دچار سرگیجه کند و اعتماد به ‌نفسش را بگیرد.

«درباره الی» استانداردهای فنی بالایی هم دارد. فیلمبرداری، صدابرداری، تدوین و طراحی صحنه در «درباره الی» به شکلی خود را نشان می‌دهد که حتی مخاطب عام هم متوجه تفاوت‌های فنی آن با سایر فیلم‌ها می‌شود و این عین احترام به مخاطب است.

«درباره الی» قرار نیست به هر قیمتی مخاطب را بخنداند یا بگریاند. این فیلم، فیلمی‌ حدنگهدار است و این در سینمای ما که خیلی‌ها برای جذب مخاطب، دست به هر کاری می‌زنند غنیمت است.

4- «درباره الی»، ایرانی است

فیلم ایرانی باید آینه آدم‌هایی باشد که در شرایط ایران معاصر زیست می‌کنند. «درباره الی» به شدت ایرانی است. این فیلم بازتاباننده زندگی، ایده‌آل‌ها، غم‌ها و شادی‌های یک نسل است. دغدغه‌های آدم‌های «درباره الی» واکنش‌هایشان، سرخوشی‌ها، بی‌تابی‌ها و تصمیم‌هایشان یکسره ایرانی است. «درباره الی» آن قدر با دقت نسل معاصر ایران امروز را تصویر می‌کند که گویی ما نیز یکی از آدم‌های گروهی هستیم که در کشاکش پیچ و خم قصه گرفتار شده‌ایم. این در حالی است که فرهادی هرگز به دام نمادگرایی نمی‌افتد.

مسئله در «درباره الی» گرچه کاملا ایرانی است، اما جهانشمول هم هست. حرف فیلم قطعا تمام آدم‌های کره زمین را درگیر خواهد کرد؛ چرا که موقعیت طراحی شده ممکن است در هر جای دیگر جهان بتواند اتفاق بیفتد.

درباره «درباره الی» باید بسیار گفت، اما جزئیات فیلم با چند بار تماشا بیشتر خود را نشان خواهد داد و منطقی‌تر است اگر بحث مفصل درباره فیلم را به زمان اکران آن موکول کنیم. اما بی‌شک «درباره الی» در سینمای ما یک اتفاق است. هم مردم، هم منتقدان و هم مسئولان باید این اتفاق را قدر بدانند و به تکثیر و رشد چنین سینمایی کمک کنند.