هیچ راهی نیست کان را نیست پایان

تماشای مستند «آوانتاژ» به مثابه باز كردن جراحتی عميق و دردناك، اما با اميد بهبود آن است، هرچند اين روند بهبود زمان می‌برد و طبعا جان‌كاه است.

محمد كارت مستندساز جوانی است كه توانسته اهميت زاويه نگاه به سوژه را در فيلم‌هايش برجسته کند و هر بار سراغ موضوعی رفته، يا از ابتدا روی خاص بودن آن دست گذاشته (به اين واسطه كه سوژه مورد نظر، محور يك مستند قرار نگرفته)، يا زاويه‌ای را برای نگاه به آن انتخاب كرده كه منحصربه‌فرد و خاص بوده و مخاطب را در قاب نگاه جسورانه خود اسير كرده است.

«خونمردگی» نمونه خوبی است كه نشان می‌دهد اين فيلمساز عافيت‌طلب نيست و خطر كردن برای او حد و مرزی ندارد. به خصوص وقتی گروهی از جوانان پايين شهری زادگاه خودش، شيراز، را مورد هدف قرار می‌دهد كه همراهی با آن‌ها و قرار گرفتن در بطن روابط درون گروهی اين افراد شرور، به چيزی فراتر از ريسك و جسارت نياز دارد. اهميت اصلی فيلم هم اين است كه فيلمساز مقهور اين تهور نشده و در يك قالب هنرمندانه و ساختارمند به سوژه نزديك شده و مخاطب را در مواجهه با زاويه نگاه خاص خودش قرار داده است.

در «آوانتاژ» هم اين فيلمساز جوان سراغ گروهی از آدم‌های ته خطی رفته است. با اين تفاوت كه اگر در «خونمردگی» يك گروه به ته خط رسيده را محور قرار می‌دهد كه در موقعيت خود تثبيت شده‌اند و نيازی به تغيير احساس نمی‌كنند، اين‌بار با گروهی سروكار داريم كه از ته خط بازگشته‌اند و به گفته ديگر در نقطه آغازين يك شروع دوباره هستند.

همين موقعيت فيلمساز را واداشته تا با تمركز بر يك مركز حمايت از كارتن‌خوابها، كار خود را با ورود يك عضو جديد شروع كند كه خودخواسته برای ترك اعتياد به اين مركز مراجعه كرده است. اما آنچه باعث شده اين زاويه نگاه بسط و عمق بيشتری پيدا كند، اين است كه محدود به اين سوژه باقی نمی‌ماند، بلكه دوربين بازيگوش فيلمساز به گوشه و كنار اين مركز و ساكنان آن از مدير و مسئول تا بيماران سرك می‌كشد و در هر يك سويه‌ای متفاوت و جديد را مورد توجه قرار می‌دهد.

به واسطه همين نگاه است كه منشأ كارتن‌خوابی از زوايای مختلف مورد بررسی قرار می‌گيرد؛ يكی از درد تنهايی، يكی از حس حقارت و... اما باز هم در ريشه‌يابی متوقف نمی‌ماند، بلكه در عين پرداختن به گذشته، زمان حال بهبوديافتگان را نيز به تصوير كشيده و تا جايی پيش می‌رود كه افقی از آينده نامعلوم اما اميدوارانه آن‌ها را نيز ترسيم می‌كند.

«آوانتاژ» هر چند مستندی دردمند و تلخ است اما سياه نيست. پرداختن به دغدغه تشكيل تيم فوتبال و مسابقه با تيم پيش‌كسوتان استقلال همان لايه‌ای است كه باعث شده «آوانتاژ» در گذشته و ريشه‌يابی معضل كارتن‌خوابی متوقف نماند و در عين ثبت بحرانی كه در زمان حال گريبانگير اين مركز و اهالی‌اش شده و با تعطيلی اين مامن مواجه هستند، اما اميد را به عنوان نقطه‌ای بر پايان فيلم و آينده اين انسان‌ها ثبت می‌كند.

ويژگی ديگر فيلم مونولوگ‌های افراد مختلف از شرح گذشته و حال آن‌هاست كه فيلمساز تلاش كرده به شيوه مرسوم به شكل تك به تك با دوربين ثبت نشود و با تمهيداتی از روال سنتی خود خارج شود. گاه اين صحبت‌ها را روی تصاويری از كنش و واكنش‌های فرد مصاحبه‌شونده در جمع و انجام مسئوليت‌هايی كه به عهده گرفته می‌شنويم و گاه در گوشه و كنار اين پناهگاه و در خلوتی غيررسمی كه به عمق يافتن و تاثيرگذاری بيشتر اين ذكر خاطرات منجر می‌شود.

در اين ميان نمی‌توان از حس اعتماد و اطمينانی كه فيلمساز توانسته در مواجهه با اين آدم‌های آسيب‌ديده و زخم‌خورده ايجاد كند، به سادگی گذشت، چرا كه اولين و مهمترين اصلی است كه زيربنای شكل گرفتن اين بستر را فراهم كرده تا مخاطب هم بتواند در اين موقعيت منحصربه فرد شريك شود.

مهمترين نمونه برقراری اين حس اعتماد و صميميت بی‌واسطه را می‌توان در همراهی نفس به نفس با جوان تازه‌وارد و مراحلی كه برای پاك شدن از مواد مخدر طی می‌كند، برشمرد كه تجربه‌ای غريب و جان‌كاه است. يا سكانسی كه دوربين مقابل پدر و پسری كه در حال ناهار خوردن هستند، قرار گرفته و هر دو به راحتی از روياها و آرزوها و آمال‌شان می‌گويند و بدون هيچ دخل و تصرفی، ناب‌ترين حس‌ها را به مخاطب منتقل می‌كنند.

فيلم به مثابه سوژه و موضوع انتخابی، به شكلی رئال فضايی مردانه دارد كه بی‌هيچ كم‌وكاستی پذيرفتنی است، اما فيلمساز تالش كرده از اندك فرصت‌های ممكن برای تلطيف اين فضا و دميدن روح زنانه در بطن اتمسفری كه بخش عمده معضلات افراد ساكن در آن ناشی از فقدان عشق است، بهره ببرد. آن هم جايی است كه مادر را پشت فنس‌های زمين بازی در آغوش پسرش رها می‌كند تا هرچقدر می‌خواهند، يكديگر را ببوسند و بفشارند و اين فقدان از عمق روح و جان همه كاراكترها فرياد بكشد و خودنمايی كند.

«آوانتاژ» هرچند مستندی دردمند و تلخ است كه نمی‌توان آن را بدون دست گذاشتن بر چشم، فرو دادن بغض و جاری شدن اشك به انتها رساند، اما سياه نيست. «آوانتاژ» به مثابه باز كردن جراحتی عميق و دردناك اما با اميد به بهبودی است؛ فيلمی كه می‌تواند مصداق اين بیت در لايه‌های زيرين اثر باشد:

«گرچه منزل بس خطرناك است و مقصد بس بعيد/ هيچ راهی نيست كان را نيست پايان، غم ‌مخور»