آرایش در نزدیکی جبهه‌ها

توجه: خطر لو رفتن داستان فیلم

قبل از دیدن هیچ نشانه‌اى از فیلم و فقط با شنیدن اسم «ویلایى‌ها» آدم یاد ویلاهاى شمال مى‌افتد و فکر مى‌کند احتمالا با فیلمى مثل «درباره الى» مواجه خواهیم بود که قسمت عمده‌ى آن در یک ویلا در شمال مى‌گذرد. در فصل آغازین «ویلایى‌ها» پسر بچه‌اى که به همراه مادربزرگ و خواهرش وارد مجتمع ویلایى در حوالى اندیمشک مى‌شوند به موضوع دریا و بیابان و ماهیگیرى و ویلا اشاره مى‌کنند تا هم ما و هم خواهر کوچولوى پسرک بدانیم این ویلا نه آن ویلاست که ما فکر مى‌کردیم!

داستان بدیع و تازه است. حضور خانواده‌ها در کنار رزمندگان، حضور عشق، لباس نامزدى و آرایش و آینه در نزدیکى جبهه‌ها، حضور بچه‌ها و بازى و خوشحالى در جوار میدان نبرد و از همه مهم‌تر حضور زن و نه فقط ترشى و مرباى او که عطر و بوى او و لطافت او در نزدیکى جبهه‌ها، همه نکاتى هستند که تا حالا کمتر در سینماى ما به آن پرداخته شده است. فیلمساز در عنوان‌بندى‌هاى ابتدایى و پایانى اصرار دارد که چنین چیزى در واقعیت اتفاق افتاده است. فرمانده‌اى بعد از یک جلسه‌ى مهم جنگى، یکى دو ساعت هم وقت با دختران‌اش می‌گذراند غذاى خانگى مى‌خورد و با همسرش که فرمانده‌ى ویلایى‌ها هم هست، اوقاتى سپرى مى‌کند و دوباره با بچه‌ها گل بر ماشین‌اش مى‌مالند تا عازم خط مقدم شود. این معناى کامل پشت جبهه است اما پشت جبهه با چاشنى خانواده.

تمایز «ویلایى‌ها» نسبت به بقیه‌ى فیلم‌هاى پشت جبهه‌اى در مسافت و فاصله‌ى کوتاه است. بچه‌ها و زنان شب‌ها به آسمان که نگاه مى‌کنند منور و خط قرمز گلوله‌هاى ضدهوایى را مى‌بینند و گاهى هم دور هم سریال نگاه مى‌کنند و روز که مى‌شود آشپزى مى‌کنند و مربا مى‌پزند و در بیمارستان به پرستارى از مجروحین جنگ مى‌پردازند تا اینکه «هایس» از راه برسد و خبرى بیاورد. خبرهاى هایس شوم است اما همین هایس آذوقه هم مى‌آورد اما بچه‌ها و زنان مى‌دانند که تخم‌مرغ و سیب‌زمینى‌ها و سایر اقلامى که هایس مى‌آورد بى‌منت نیست و بهاى منت آن ممکن است جان عزیزان‌شان باشد.

در شروع فیلم، هایس از جاده‌اى کوهستانى می‌گذرد که از اطراف آن صداى بم انفجارهایى به گوش مى‌رسد که نشان از در جریان بودن جنگ در فاصله‌اى نه چندان دوردست دارد. اما این هایس به غایت زهورا در رفته و قدیمى است. اغلب خودروها هم همین‌طور قدیمى‌اند آنقدر که آدم فکر مى‌کند انگار عوامل ساخت فیلم نتوانسته‌اند خودرویى در شرایط خوب متعلق به دوران جنگ پیدا کنند! تنها خودروى با شرایط خوب خودروى فرمانده است. شاید هم کارگردان مى‌خواهد به ما بگوید امکانات و تجهیزات جنگى ما در حال قدیمى‌شدن و پوسیده‌شدن بودند. آن‌ها حتى خودرو براى حمل شهدا نداشتند و بدن‌هاى آن‌ها را روى هم پشت وانت تلمبار مى‌کردند! لباس‌هاى بازیگران گاهى خیلى تمیز‌تر از هر چیز دیگرى در صحنه هستند. لباس نگهبانان مسلح در فصل آغازین فیلم حسابى تمیز و اطو خورده است در حالى که وضعیت بیمارستان و داخل و خارج ویلاها حسابى به هم ریخته است. ویلایى‌ها گاه مورد حمله‌ى مستقیم هم قرار مى‌گیرند و ما از چشم خلبان هواپیماى دشمن، زنان و بچه ها را از آسمان می‌بینیم. چادرهاى اغلب سفید و خیلى تمیز که البته هواپیماهاى دشمن قادر به آسیب رساندن به هیچکس نیستند، حتى در عدم وجود توپ‌هاى ضدهوایى!

هر راننده‌اى که با هایس یا موتور یا ماشین دیگرى به «ویلایى‌ها» مى‌رسد و پاکت‌نامه‌اى در دست دارد توان ماندن و نگاه‌کردن در چشم‌هاى زنان و بچه‌ها را ندارد. انگار که آن‌ها سینه به گلوله راحت‌تر مى‌سپارند تا مواجه شدن با خانواده‌ى شهدا! اما راننده‌ى جوان «الیاس» که ته‌ریش نورطها‌اى هم دارد و دل در گرو «نادره» یکى از اهالى ویلاها سپرده، به خاطر عشق با علاقه به ویلایى‌ها سر مى‌زند و دست آخر هم به خاطر عشق مى‌زند به خط مقدم!

بازى‌هاى بازیگران اغلب با فضاى فیلم جور در مى‌آید و قابل درک و باور است گرچه بیان بعضى از آن‌ها با تکلف و فاخر به نظر مى‌رسد که به کار نمى‌چسبید اما بازى «ثریا قاسمى» به خصوص نگاه‌هایش یک نمونه‌ى دقیق، درست و بى‌نقص است.

گره داستان فیلم در زنده بودن یا نبودن «داود» است. در طول فیلم چند بار خبر شهادت مى‌آید و آدم فکر مى‌کند در مورد داود است اما هر بار خبر شهادت کس دیگرى است. فیلم تماشاگر را با خودش مى‌کشاند، اشک مى‌گیرد، صحنه‌هاى هولناک از انبوه بدن‌هاى تکه‌تکه شده‌ى رزمندگان را نشان‌مان مى‌دهد و ناگهان در یک تعلیق کامل انگار خودش از قصه‌گویى بیشتر خسته مى‌شود و ناگهان خودش را تمام مى‌کند. پایان الاکلنگى و شاید بهتر گفت پایان «اصغر فرهادى‌وار» احتمالا باید دقیق‌تر از اینى باشد که ما در «ویلایى‌ها» مى‌بینیم!

اگر فیلم اصرار بیش از اندازه بر گشودن معماى داود نداشت مى‌توانست خیلى راحت‌تر و بى‌تکلف‌تر با تماشاگرش برخورد کند. فیلمساز انگار خودش را در یک رودربایستى با تماشاگر قرار مى‌دهد و اصرار دارد جذابیت و کشش ایجاد کند و البته آخرش هم بزند زیر حرف‌اش و ناگهان تماشاگر را با عنوان‌بندى پایانى تنها بگذارد! به نظرم موضوع فیلم آنقدر بدیع و در عین حال جالب بود که فیلمساز از وسوسه‌ى معمابازى دست بردارد و با یک قصه‌گویى ساده با آن همه مواد و مصالح در دسترس‌اش فیلمى ماندگار و اثرگذار بسازد.

به این فکر مى‌کردم که چه اتفاقى مى‌افتاد اگر به جاى اصرار بر معماى داود، فیلمساز به جنبه‌هاى انسانى جنگ با حضور زنان مى‌پرداخت؟ شاید مى‌شد مادر داود را در مواجهه با یک اسیر جنگى مجروح عراقى قرار داد که او را با مادر خودش اشتباه گرفته است و مادر هم از محبت دریغ نمى‌کند گرچه که ممکن است از تفنگ همین عراقى به سمت پسرش شلیک شده باشد!