یادداشت‌های پراکنده در حاشیه و متن فیلم «وقتی همه خوابیم»

قضاوت درباره دهمین فیلم بهرام بیضایی، به واسطه جمع اضداد موجود در پیکره فیلم «وقتی همه خوابیم» به عنوان اثری هنری منتزع از شخصیت خالق اثر و در عین حال، به دلیل حواشی پرشمار به وجود آمده پس از نمایش اولیه فیلم در جشنواره فجر، کار دشواری است. این یادداشت می‌کوشد فارغ از جوسازی‌ها و غوغا‌سالاری‌های ایجاد شده پیرامون اثر نکاتی از متن و فرامتن آن را طرح کند.

۱- «وقتی همه خوابیم» به نقد صریح و بی پرده مناسبات ناسالم پشت پرده سینمای ایران دست می‌زند. جنگ قدرت، سرمایه‌سالاری و تمایلات ضدفرهنگی صاحبان این دو عنصر تعیین‌کننده (سرمایه- قدرت)، دستمایه فیلم در فیلمی قرار گرفته که تا دقیقه چهلم تماشاگرش را در بهت و گیجی نگه می‌دارد و خیلی دیر او را روشن می‌کند که آنچه تاکنون دیده، فیلمی است در حال ساخت که متوقف شده و تازه از اینجا به بعد قصه اصلی آغاز می‌شود.

بیضایی از همان آغاز- حتی در فیلمی که در بطن فیلم اصلی در حال ساخته شدن است- به قطب‌بندی میان شخصیت‌های خوب (مطلقا خوب) و بد (مطلقا بد) دست می‌زند. در این میانه طبیعی است که فیلمساز برآشفته از نامرادی‌ها و بی‌مهری‌ها، خود را در زمره گروه اول جای دهد. در تک‌تک پلان‌ها و سکانس‌های فیلم، خشمی که فیلمساز را بر آن داشته تا چنین اثری بسازد، از پشت دوربین بیرون می‌زند و چشم و گوش و ذهن را می‌آزارد. آن خشم یاد شده فی‌نفسه چیز بدی نیست و چه بسا خشم‌های تلنبار شده در پس ذهن و روح هنرمند، که به خلق آثار هنری شاخص و فاخری انجامیده است. اما خشم بیضایی از این جنس نیست. بیشتر به خشم آدمی می‌ماند که حرف‌های پراکنده و گاه نادرستی در اثبات حقانیت خود بر زبان می‌راند. حال آن که با حفظ آرامش و کنترل این خشم، می‌توانست مواضع درست و منطقی خود را بر کرسی حق و عدالت بنشاند. این نگاه آکنده از کینه و نفرت نسبت به دیگران و جامعه (که در تمامی لحظات فیلم به چشم می‌خورد) مختص روشنفکران سرخورده‌ای است که ارتباطشان با اجتماع، محدود و یا به کلی قطع شده است.

نگاه پر کینه و نفرت یاد شده از متن فیلم هم خارج شده و به ساحت فرامتن پا می‌گذارد. نمونه آشکار آن را در حمله تند فیلمساز به منتقدین مخالف فیلم، در نشست مطبوعاتی و گفت‌و‌گوهای بعدی او در مذمت هر آن که «وقتی همه خوابیم» را در شأن سابقه و داشته‌های فکری و عملی کارگردان نمی‌داند، می‌توان یافت. طبیعی است که گروهی هم به سیاق همیشه، تحت هر شرایطی زیر علم یک هنرمند صاحب اعتبار سینه می‌زنند و هر نگاه مخالفی را، غرض‌ورز و معاند ارزیابی می‌کنند. خطر این گروه به مراتب بیش از آنانی است که اعتبار و شهرت خود را در تخریب و تحقیر بی‌منطق و بدون ارائه دلایل واضح و روشن شخصیت‌هایی که خواه ناخواه وجهی اساطیری یافته‌اند، جست‌وجو می‌کنند.

۲- دیالوگ‌های فیلم به مانند همه آثار بیضایی، زیاده از حد فاخر و مطنطن هستند، به همین دلیل شنیدن آن‌ها از زبان هر شخصیتی با هر طبقه و مرام و موقعیت اجتماعی، به گوش نامأنوس است. فرقی نمی‌کند این دیالوگ‌ها، گفته‌های شخصیت‌های مثبت و خیر داستان باشد- که به شکلی طبیعی فیلمساز خود را نمونه‌ای بارز از این جمع می‌داند- یا شخصیت‌های منفی و شر ماجرا که هر کدام به زعم خالق اثر، رنگ و بویی از لمپنیزم و ناراستی را در ذات خود دارند. اینگونه است که شیوه دیالوگ‌نویسی منحصر به فرد و ناب بیضایی در عمل به نقض غرض منجر می‌شود و اینگونه است که بسیاری از شخصیت‌های اصلی و فرعی فیلم را باور نمی‌کنیم. حتی اگر انگ عوام‌زدگی- به تعبیر استاد، لات بودن- و نافهمی مفاهیم مطرح شده در فیلم را بر پیشانی‌مان الصاق کنند. از اینجا بزرگ‌ترین ایراد فیلم «وقتی همه خوابیم» به عنوان اثری از یک فیلمساز با کارنامه‌ای درخشان و قابل بحث رخ می‌نماید. چرا که او ناامیدانه و تلخ‌اندیشانه می‌کوشد مفاهیمی نه چندان دشوار و غیرقابل هضم را در لفافی از پیچیدگی و دشوارگویی پنهان ساخته و سپس به مخاطب ارائه کند.

۳- «وقتی همه خوابیم» به لحاظ میزانسن، دکوپاژ و اجرا اثری کم نقص و با اندکی اغماض بی‌نقص است. نکته‌ای که با توجه به سوابق و کارنامه هنری بهرام بیضایی نه عجیب است و نه دور از ذهن. اما ایده اولیه و جهان داستانی که فیلمساز بنا می‌کند را می‌توان با ایرادهایی متعدد همراه دانست. از آن جمله می‌توان به اغراق‌های خاص و همیشگی در شخصیت‌پردازی آثار بیضایی اشاره کرد، که در «وقتی همه خوابیم» به حد اعلای خود می‌رسد. شخصیت‌های پرشمار فیلم به ویژه در شخصیت‌پردازی کاراکترهایی با بار منفی، این آدم‌ها را بیشتر به کاریکاتورهایی انسانی بدل می‌سازد که تشخیص و بازشناسی هویت آنان با ما به ازاهای موجود در جامعه ناممکن است. لطفا نگویید این سبک کار استاد است که اگر هست، رویکرد صواب و درستی نیست. از سوی دیگر می‌توان به مقدمه‌چینی طولانی و گمراه‌کننده آغازین فیلم اشاره کرد که نه تنها تا یک سوم اولیه زمان فیلم را (بی‌آنکه کد و نشانه‌ای هر چند حاشیه‌ای و پنهان به دست مخاطب دهد) در اختیار فیلمی قرار داده که تازه در دقایقی طولانی پس از آغاز، می‌فهمیم اثری است که در دل اثر اصلی ساخته می‌شود. این امر برقراری ارتباطی منطقی میان این بخش و ادامه داستان را به لحاظ حس و لحن، ناممکن ساخته است. از این‌روست که «وقتی همه خوابیم» را در کارنامه سینمایی بهرام بیضایی نمی‌توان به عنوان اثری چشمگیر و قابل تأمل ارزیابی کرد.