سینما به مثابه قرص آرام‌بخش

کاش بهرام بیضایی «لبه پرتگاه» را ساخته بود؛ حتی اگر فیلم خیلی بدی هم از کار در می‌آمد و حتی به اندازه «وقتی همه خوابیم» هم قابل تحمل نبود. منتها لااقل آن موقع فقط یک فیلم ضعیف یا متوسط ساخته شده بود. آن موقع می‌گفتیم استاد بیضایی فیلمی ساخته که بر اثر کلی مشکل و دردسر درونی و بیرونی، بی‌تدبیری و ناکارآمدی عوامل تحمیلی و ناکارآمدی نظام تولید فیلم در بخش خصوصی از ایده‌آل ذهنی سازنده و توقع بیننده پائین‌تر است. «لبه پرتگاه» با هر کیفیتی که ساخته می‌شد، فیلمی بود که می‌شد راحت درباره‌اش نظر داد و نوشت و حرف زد. از خوبی و بدی‌هایش، از افسوس‌هایی که همیشه برای ساخته نشدن فیلمنامه‌های بهتر بیضایی مطرح می‌شود، از این که او بهتر از این‌ها فیلم می‌سازد و این، حد توانایی‌های سازنده‌اش نیست. خلاصه در یک شرایط نرمال و طبیعی درباره یک فیلمساز مهم ایرانی و آخرین ساخته‌اش حرف می‌زدیم. یک عده موافق داشت و یک گروه مخالف و طرفین دلایل خودشان را می‌گفتند و اگر هم به نتیجه‌ای نمی‌رسیدیم، لااقل بهانه‌ای برای گفتن و شنیدن در دست داشتیم. حالا وضع تازه و عجیبی پیش آمده است؛ درست به دلیل این که فیلم «لبه پرتگاه» ساخته نشده و به هر دلیل ممکن به سرانجام نرسیده، تماشاگر باید فیلمی ببیند که همه حرفش در حد همین یک جمله است: «باز هم نگذاشتند بهرام بیضایی فیلم بسازد»؛ و این نگذشتن هم – لااقل در این مورد خاص – نه به دولت و نظام و وزارت ارشاد ربطی دارد و نه به مسئولان و مقامات اداری و سازمانی که بیضایی معتقد است «هر کدام در هر دوره‌ای در حد توان‌شان کوشیده‌اند که او فیلم نسازد» (این جمله، مدخل فیلمنامه «حقایق درباره لیلا دختر ادریس» است که قرار بود سال ۱۳۵۴ ساخته شود و ربطی به امروز و اینجا هم ندارد). «وقتی همه خوابیم» دیگر چندان شبیه یک فیلم سینمایی معقول به نظر نمی‌رسد. بیشتر یک مقاله تصویری خیلی تند و یک طرفه است که می‌شد موجزتر و جمع‌و‌جورترش را در قالب یک نامه سرگشاده افشاگرانه منتشر کرد. می‌شد مصاحبه‌ای ترتیب داد و همه این حقایق تلخ و کثیف پشت پرده را روی دایره ریخت. موضوع «وقتی همه خوابیم» بیشتر عنوان یک میزگرد مفصل است که طرفین دعوا و یک نفر ژورنالیست مسلط و منصف رو در روی هم می‌نشستند و حرف دل‌شان را درباره دلایل ساخته نشدن فیلم قبلی مطرح می‌کردند و دعوا می‌شد، صدای‌شان را بالا می‌بردند و با تعصب و رگ گردن از خودشان و حقانیت کارشان دفاع می‌کردند. الان به نظر می‌رسد که یک طرف دعوا – با هوشمندی و رندی و توانایی‌هایش - برای چزاندن طرف مقابل دعوا به شیوه عجیبی متوسل شده و فیلمی ساخته که نشان بدهد چرا فیلم قبلی ساخته نشد. یک سوال بدیهی و ساده‌لوحانه دارم. اجازه هست مطرحش کنم؟ به نظر شما نمی‌شد به جای ساختن «وقتی همه خوابیم»، همان هزینه و امکانات و بازیگر و عوامل را برای تولید «لبه پرتگاه» با یک تهیه‌کننده دیگر و دفتر تولید و پخش دیگر صرف کرد؟ مگر مشکل عمده ماجرا این نیست که «لبه پرتگاه» ساخته نشد و حالا ما به عنوان تماشاگر داریم مسیری را می‌بینیم که کار را به ناکامی کشاند؟ خب، پس به جای این همه تلاش و وقت و انرژی که صرف فیلمی درباره دلایل عدم تولید فیلم دیگری شده، بهرام بیضایی با آرامش و متانتی که از ملزومات سن و سال و نام و نشان و اعتبارش در هنر نمایش و سینمای ایران است، پول و انرژی و هزینه ساخت «وقتی همه خوابیم» را خرج ساخت هر چه بهتر «لبه پرتگاه» می‌کرد. حتما الان دارید می‌گوئید بابا فلانی از مرحله پرت است و نفهمیده که استاد از این موضوع کوچک به تصویر بزرگی از یک معضل بزرگ فرهنگی رسیده و احساس کرده در مقطع فعلی وظیفه دارد که این موضوع را به گوش و چشم مخاطبان برساند و قدم دیگری در مسیر اعتلای فرهنگی سرزمین اجدادی و تاریخ و فرهنگ پنج‌هزار ساله‌اش بردارد. منتها من یکی نمی‌دانم چرا باور نمی‌کنم این دغدغه‌ اصلی بیضایی موقع ساخت «وقتی همه خوابیم» بوده است. هنوز هم احساسم این است که فیلم حاصل یک نفرت و بغض آنی و مقطعی است و کارکردش هم بیشتر چزاندن همان‌هایی است که از دید بیضایی مقصر ساخته نشدن لبه پرتگاهند. فقط یک لحظه تصور کنید این چند نفر که در فیلم بهرام بیضایی به دقت و با جزئیات بازسازی و شبیه‌سازی شده‌اند، هوس کنند به تماشای فیلم نروند. آن وقت تکلیف «وقتی همه خوابیم» چه می‌شود؟ این همه دقت در درآوردن جزئیات دقیق میزانسن‌های دشوار و تدوین پیچیده و ریتم پرشتاب فیلم که انگار می‌خواهد یک نفس و تا کسی وسط حرفش نپریده و آن را قطع نکرده، حرفش را بزند و بعد نفس راحتی بکشد و سر راحتی زمین بگذارد. انگار که داد دل یک عمر تاریخ و فرهنگ را از مناسبات کثیف این سینما گرفته و همگان را با پشت پرده رسوای آن آشنا کرده است. اما باور کنید ماجرا این شکلی نیست. «وقتی همه خوابیم» فیلمی است که بر اساس بغض و نفرت ساخته شده و سینما هنری عاشقانه و رسانه‌ای برای دلدادگی است. آوار کردن این همه مشکل - که فیلمساز فرهیخته و همه چیز تمام ما را در برابر کوه مشکلات خرد کرده - بر سر تماشاگر فقط باعث می‌شود که او هم مثل فیلمساز قصه قرص آرام‌بخش احتیاج پیدا کند.