صحرای تیمارستان

جهان فیلم «خفگی» را می‌توان در لایه‌های مختلفی دریافت کرد. اما لایه‌های ادراک ما بر اساس تصاویری که در ذهن ثبت و تحلیل می‌شود، می‌تواند متفاوت و بسیط باشد. بر این اساس، فراخوان «خفگی»، فراخوانی است برای بازگشت به جهانی که مقدم بر «دیدن» است؛ دنیایی که دیدن در آن تمایزی جدی با «نگاه» دارد.

«خفگی» فراخوانی برای در پرانتز گذاشتن دنیای مادی و تقدم بخشیدن به زیست‌جهان (جهان روزمره تجربه زیسته) است؛ جهانی که فیلم را دربرگرفته و اولویت آن بر فراز مفاهیم انتزاعی و تخیلی و متکی بر فضاست. نکته اصلی رویکرد «خفگی»، مبتنی بر این فرض است که آدم‌ها و محیط آن‌ها به طور تنگاتنگ در هم تنیده‌اند؛ به گونه‌ای که هر یک به آن دیگری معنایی می‌دهد. آدم‌ها در این محیط سرد و یخ‌زده همانند سوژه‌های مرتبط با یک شیء عمل نمی‌کنند، بلکه آدم‌هایی تجربه‌کننده در فضایی ملتهب و غیرانسانی، رفتارها و شناخت‌های خود را در تقابل با دیگری جاه‌طلبانه سنجش می‌کنند. بر این اساس ما با «خفگی» به نحوی روبه‌رو هستیم که کانون آن لایه‌های زیرین بی‌معنایی زندگی روزمره و تنش‌های تجربی از جنس حضور در تیمارستان است.

تیمارستان نقطه عزیمتی است که از طریق آن به جهت‌یابی در جای جای فیلم نائل می‌شویم و در آن دخل و تصرف می‌کنیم. تیمارستان یک عرصه درونی است که با عرصه بیرونی احاطه‌کننده در تقابل است. این واقعیت که تیمارستان به عرصه داخلی و عرصه خارجی وابسته است، این نکته را روشن می‌سازد که تیمارستان خود در یک زمینه وسیع‌تر قرار دارد و نمی‌توان آن را در شرایط ایزوله فهمید. بر این اساس ما با دو عنصر خیر و شر روبه‌رو می‌شویم و سعی داریم آن‌ها را بازخوانی کنیم. تیمارستان مکانی از جنس تایول است. ما می‌توانیم تیمارستان را بفهمیم و تفاسیر مختلفی از آن ارائه کنیم، اما تیمارستان فضای مشوش و رازآلودی است که معنای فیلم در آنجا شکل می‌گیرد. تهی بودن تیمارستان از اشیا ما را به عریانی فضای عجیب و غریب آن سوق می‌دهد. پرستارانی از جنس راهبه دوگانگی و تردیدی به وجود می‌آورند که آیا تیمارستان محلی برای شفا یافتن است یا فضایی برای نیایش و درخواست شفا. این دوگانگی در دو چهره اصلی فیلم هم نقش خود را معنا می‌دهد. زن (صحرا) و مرد (مسعود) در «خفگی» از فضای تیمارستان برای اغواگری و بهره‌کشی از دیگری استفاده می‌کنند. آن‌ها از تنش سیاه و سفید موقعیتی را به وجود می‌آورند که برای دیگری نه تنها قابل فهم است، بلکه معیار تنش، فریب و ملال است.

«خفگی» با تسلط جدی بر اساس داستان گریز از مرکز، ما را به حاشیه می‌کشاند و ما با یک موقعیت سیال و فضای جریان‌ها و اطلاعات تغییریافته روبه‌رو می‌شویم؛ اطلاعاتی که بدون مرزبندی، نگاهی از جنس معاشقه و مغازله با خود دارد. تنهایی صحرا او را همسو با مسعود به جهانی سراسر از اضطراب و التهاب بی‌فرجامی می‌کشاند که فضای انتزاعی و وهم‌آلود تیمارستان/ صومعه کلیتی از اشیا و چیزهای غیرواقعی را برای ما معنادار جلوه می‌دهد. چرا که معنای آن را در اشیا باید جست‌وجو کرد، نه در گفته‌ها. گفته‌های «خفگی» از جنس آشفتگی و سراسیمگی است. «خفگی» مخاطب را در سفیدی صحرا و سیاهی مسعود و فضاهای بی‌جان رها نمی‌کند. بلکه می‌خواهد طبیعت واقعی انسان رهاشده را در شرایطی که جای عاقل در تیمارستان، زیرک در آسانسور، زن لکاته در آغوش پیرمرد، و در نهایت، سعادت مسعود در مرگ دیگری است، همسو سازد. بدین ترتیب در «خفگی» ابعادی گوناگون از مناسبات انسانی را ملاحظه می‌کنیم و با زبان اغواگر سینما با چشم‌اندازی از درهم‌تنیدگی حس روانکاوی و راز هیچکاکی روبه‌رو می‌شویم.

«خفگی» به جای تمایز بین فضا و کاراکتر از مفهوم جامع‌تری استفاده کرده و آن عدم شناخت دیگری است. آدم‌ها با عدم شناختی روبه‌رو هستند که فضای تیمارستان برای آن‌ها منظومه معرفتی ایجاد کرده که هویت‌های متفاوتی را هر لحظه و در هر فضایی ادراک می‌کنیم. جنبه‌های تجربی محیط فیزیکی و جغرافیایی تیمارستان به عنوان کانون محوری فیلم، فرایندی تاثیرگذار بر ساختار فیلم است. تیمارستان به مثابه ناکجاآباد نه تنها بر واقعیت تمرکز دارد، بلکه به عنوان وجودی مطلق که صرفا در خارج از ما قرار دارد، و به عنوان وجودی مشروط به بررسی و بازرسی دقیق انسان، به تعامل و مشارکت خلاق با آن می‌پردازد. هویت‌هایی فریبنده ما را در جهانی رها می‌کند که نگاهی تمثیلی به این روزهای ما دارد. ژانر جنایی بهانه‌ای برای حضور انسان‌های رهاشده در برهوت خفگی است؛ برهوتی مملو از پیکرهای جانداری که جان دیگری را برای بقای بی‌مقدار خود زیر جهانبینی مفلوک خود له می‌کنند. جهان‌بینی آن‌ها بر حضور دیگری نیست. دیگری برای آن‌ها هموست که از شدت ترس و اضطراب در تیمارستان قرار گرفته و برای رهایی از برهوت خود را به دیوانگی زده است. جهان دیوانه او جهان سرشار از درک دیگری است، اما نمی‌داند که دیگری نیز او را در جهان‌بینی ولع‌آمیز خود له می‌کند و پیکرش را در میان برف و یخ رها می‌کند. زیست تحمیل‌شده انسان‌ها برای لذت‌کشی از دیگری چنان با سیلی بر صورت حقیقت خورده است که نمی‌توانیم سرخی آن را در سیاهی «خفگی» نگاه کنیم. از این‌روست که فراخوان «خفگی»، فراخوانی برای سرک کشیدن به تیمارستان خویش در مواجهه با دیگری است. دیوانه‌خانه‌ای که آدم‌های آن با شدت خشونت، فضایی از جنس دیوانگی را برای ما به وجود می‌آورند. جیرانی تلنگری بر عقل عاقلان زده که آیا به‌راستی همه می‌دانند که می‌دانند.