جاده در نقش زندگی

توجه: خطر لو رفتن داستان فیلم

غلامرضا پس از وقوع زلزله در شهرش، تنها مانده است. جاده متروک سبزتپه، قهوه‌خانه مخروبه، آدرس جديد اوست. او همسر جوانی اختيار كرده كه سرنوشت مشابهی چون خودش دارد. تنهايی آن دو را در كنار يكديگر قرار داده، اما غلامرضا همواره از حرف و سخن مردم برای ازدواجش با دختر جوان بيم داشته است. او روزها را با تيمار ماشين‌های درراه‌مانده جاده متروك به صبح می‌رساند و اميد به رسيدن نامه يا خبری از تنها پسرش كه در ژاپن است، او را سرپا نگه می‌دارد.

«چاله» در نگاه اول روزمرگی و عادت را به چالش می‌كشد. فيلم از همان سكانس افتتاحيه، با پرسه‌زنی در افكار آدم‌های قصه‌اش، نوع تفكر و عكس‌العمل آنان را در لحظه و موقعيت‌های خاص روايت می‌كند. قبل و بعد قصه آدم‌ها در اين فيلم با جاده تلاقی دارد و در بستر همين جاده است كه اتفاقات سروشكل می‌گيرند.

بدون ترديد جاده در اين فيلم خود زندگی است. جاده همان مسيری است كه در طول حيات از آن عبور می‌كنيم و در حين اين عبور نيز با اتفاقات غيرقابل پيش‌بينی روبه‌رو می‌شويم؛ اتفاقاتی كه شايد بتوان از آن به عنوان چاله‌های زندگی ياد کرد. مسافران با دغدغه‌هايی متفاوت، وقتی در چاله جاده متروك می‌افتند، قصه‌شان با قصه غلامرضا، جرثقيل و تعميرگاه ربط پيدا می‌كند. مسافران جاده، همان مسافران جاده زندگی می‌شوند كه از روزمرگی و جريانات مبتلا به ذهن و زندگی‌شان برای مخاطب می‌گويند. به تعداد مسافران راه گم ‌كرده، چالش در جريان فيلم وجود دارد. چالش‌هايی كه غلامرضا هر روز با آن روبه‌روست. اما كارگردان به هيچ‌كدام از اين چالش‌ها ورود پيدا نمی‌‌كند. او مخاطبش را وادار می‌كند تنها ببيند و عبور كند. درست مثل وقتی كه از جاده‌ای عبور می‌كنيم و همه چيز آن را گذرا می‌بينيم. تنها چيزی كه برای مخاطب باقی می‌ماند، خود غلامرضاست و چاله‌ای كه ديگر با وجود او عجين شده است. غلامرضا جايی ميان خوب و بد سرگردان است. اما مخاطبش او را باور کرده و با او همذات‌پنداری می‌كند. اتفاقاتی كه در طول فيلم برای آدم‌ها و جاده می‌افتد، همه و همه به شخصيت غلامرضا ريشه می‌دهند. مخاطب باور می‌كند که او برای زندگی‌اش تعريف جديدی دارد. لحظاتی او را شماتت می‌كند و چندی بعد باز او را تاييد می‌كند. رفتارهای او را برای اين ‌كه بتواند بماند و زندگی كند، قبول می‌كند. برای اين ‌كه بماند و دوام بياورد.

فيلمنامه «چاله» تخت و روی يك خط صاف در حركت است. فراز و فرودی وجود ندارد. يك اتفاق، چندين بار برای شماری مسافر، كه خوشبختانه يا بدبختانه گذرشان به اين جاده متروك افتاده، تكرار می‌شود. بن‌مايه و دليل اصلی اين اتفاق هم وجود يك چاله در مسير همين جاده متروك است. پيرنگ اصلی فيلمنامه چاله انتخاب شده، اما از يك جای قصه به بعد چاله و غلامرضا با هم يكی می‌شوند. سرنوشتشان در هم گره می‌خورد و وجود يكی به اندازه وجود آن ديگری مهم و تعيين‌كننده می‌شود. چاله در طول فيلم آنقدر واقعی و بزرگ نشان داده می‌شود كه به فيلمنامه و شخصيت‌های آن هم جهت می‌دهد. از آدم‌های قصه‌اش خوب و بد می‌سازد. اين موضوع تا آنجا پيش می‌رود كه ديگر شخصيت‌های فيلم هم از چاله كمرنگ‌تر می‌شوند.

طراحی شخصيتی خاصی در اين فيلمنامه وجود ندارد. مسافران جاده اين فيلم شخصيت‌هايی سطحی دارند كه غالبا در يك فضای خوف و رجا، بلاتكليف هستند. حضورشان در داستان به اندازه همان عبورشان از جاده، گذراست. بيشتر تيپ هستند و نمی‌توان آنان را شخصيت فرض كرد. آن زمان كه برای نزديكی به باور مخاطب گامی برمی‌دارند، يك‌باره مسير حركت داستان عوض می‌شود و شخصيت‌های داستان درست در همان آغاز تبلور، رها می‌شوند. تعدد و تنوع تيپ‌ها، در طول فيلم آنقدر زياد است كه نه تنها كمكی به پيشبرد داستان نمی‌كند، بلكه شايد فيلم را هم به نوعی قربانی همين تكرار کرده و از آن اثری كسل‌كننده و غيرقابل باور می‌سازد.

«چاله» در محتوا از بالقوه‌های قابلی برخوردار است، اما به دليل ناتوانی در اجرا و پرداخت داستان، فيلم موفقی نيست. فيلم فيلمنامه‌ای يك و نيم پرده‌ای دارد و از استاندارد درست و حرف‌های برخوردار نيست؛ يك پرده كامل از آنچه پس از زلزله سبزتپه بر غلامرضا می‌گذرد و نيم پرده پايانی آن از لحظه بازگشت غلامرضا به مسير زندگی و اتفاقی كه برای پسرش به واسطه همان چاله رقم خورده است.

فيلم مبين نگاهی متفاوت به زندگی است و زندگی را در بزنگاه حوادث تصوير کرده و به چالش می‌كشد. اما نگاه و قالب كارگردانی فيلمساز در اين فيلم با وجود موضوع چالشی فيلمنامه‌اش، تاثيرگذار نيست. ساختار خاص و منحصربه‌فردی برای داستان در نظر گرفته نشده است. همه چيز اين داستان بر روال عادی می‌گذرد.

زيبایی‌شناسی و نشانه‌شناسی معنايی در هيچ‌كدام از تصاوير وجود ندارد. جاده، مسافرانش، تعميرگاه و حتی دختر جوانی كه به عنوان همسر دوم غلامرضا در تك اتاق بالای تعميرگاه زندگی می‌كند، با مخاطب غريبه‌اند.

حس ندارند، نشانی از زندگی و شور در وجودشان نيست. هيچگونه اكت و درامايی در طول فيلم شكل نمی‌گيرد.

ريتم نه در شيوه روايت و نه در كليت اثر وجود ندارد. زلزله در ذات خود، تلخی به همراه دارد، اما اينجا و در اين فيلم زير سايه چاله كمرنگ شده است.

بهره‌برداری از رنگ‌های سرد و تيره، به فضاسازی قصه و تلخی فيلم كمك كرده است. اما همين رنگ در نيم پرده آخر فيلم باز تكرار می‌شود و تفاوتی با پرده اول ندارد. فيلمساز تغييرات را در رنگ جا می‌گذارد و در تحولات جديد فضا و شخصيت به آن بهايی نمی‌دهد. گفتنی است حضور موثر و ارزشمند مصطفی طاری، در نقش غلامرضا، تنها اتفاق مهم و نقطه قوت فيلم به شمار می‌آيد. او غلامرضا را به تنها عنصر قابل باور و قبول «چاله» بدل ساخته و با بازی خوبش به آن هويت بخشيده است.