هنر تحت‌الشعاع یک عظمت کاذب

خبرنگار یك مجله هفتگی، از مقلدین مادموازل اوریانا فالاچی، خوشحال از این كه یك خبر پولسازـ یا لااقل شهرت‌سازـ گیرش آمده است، هل‌هلكی ماجرایی را كه می‌توانست بی‌سرو صدا، با پند و اندرز و صلح و صفا و بدون آبروریزی تمام شود، به یك ماجرای جنایی تبدیل می‌كند و پای یك آدم بیمارـ كه بیماریش تقریبا اپیدمی است ـ به دستبند و زندان و دادگاه می‌كشاند.

كیارستمی «برای» بزرگ‌ترها، اما «درباره» بچه‌ها فیلم می‌سازد و وقتی كسی مخاطبش بچه‌ها نیستند، نمایش فیلم‌هایش در بخش كودكان و نوجوان چه معنایی می‌تواند داشته باشد؟ نمی‌دانم، اما به هر تقدیر، این معضل قابل ذكر نیست. حسین سبزیان، «بدل مخملباف»، هم گفته بود كه مخاطب فیلم‌های كیارستمی بزرگ‌ترها هستند.

فیلم‌های كیارستمی فقط از لحاظ مستند بودن و غرابتش متمایز از كارهای دیگران است. او در سینما به جست‌وجوی چیزی بر آمده است كه دیگران در تلویزیون به دنبال آن می‌گردند، و نباید پنداشت كه اشتباه می‌كنند. البته اشكال ندارد كه فیلم‌های مستند آقای كیارستمی را در سینماها نمایش دهند، اما بد نیست ما هم بنشینیم و فكر كنیم شاید راه‌های استفاده دیگری نیز از فیلم و سینما وجود داشته باشد.

چرا ما به آنچه سینما در طول تاریخش به طور طبیعی بدان دست یافته است توجهی نمی‌كنیم؟ وقتی فیلم بخواهد به طور مستند ـ از طریق بازسازی واقعیت و یا بدون آن ـ به یك معضل اجتماعی بپردازد، مصداق لفظ «گزارش مستند» قرار می‌گیرد و با آن شیوه‌ای كه كیارستمی در «كلوز آپ» و یا «مشق شب» و یا «همشهری» دارد، فیلم تماما موکول به یك نتیجه تحقیقی مصور اتخاذ كرده است، «تصویر متحرك» كه عنصر اصلی سینماست محدوده بسیار تنگی برای اظهار خصوصیات نهفته در خویش خواهد یافت.

اشكالی ندارد؛ هیچ كس نمی‌تواند در ارزش این كار شك كند و حتی بعضی‌ها معتقدند كه این كار از ساختن فیلم داستانی جدی‌تر است؛ اما معمولا جای نمایش این‌گونه فیلم‌ها در تلویزیون بوده است و یا كانون‌هایی كه برای این كار اختصاص یافته... بنده آدم مبادی آدابی نیستم و نمی‌توانم حرفی را در دل نگه دارم.

فیلم «كلوز آپ» درباره كسی است كه خود را جمع یك خانواده بالاشهرنشین، بدل مخملباف معرفی كرده است. نه به قصد كلاشی و سوءاستفاده؛ حسین سبزیان خیلی كوتاه‌تر از آن است كه بتواند كلاه كسی را بردارد. او یك آدم بیمار است كه بعد از این واقعه بیمارتر نیز شده است. او روح خود را به سینما فروخته است و ای كاش روحش را به «حقیقت سینما» می‌فروخت نه به «توهم سینما‌». در جایی از فیلم «كلوز آپ» می‌گوید (نقل به مضمون): «این كه می‌گویند دل‌ها به یاد خدا آرام می‌گیرد درباره من درست نیست؛ من در سینما آرام می‌گرفتم.»... و این حرف بسیار وحشتناكی است؛ «چشم سفید سینما» (۱) خود را به سبزیان نشان داده است.

او به «خیالی» از آقای مخملباف دل سپرده است و خود مخملباف هم در جلوی زندان قصر می‌خواهد همین را به او بفهماند و صاحبان شهرت اگر سرعقل بیایند، همه همین حرف را خواهند زد (از لابه‌لای قطع و وصل میكروفون نقل به مضمون): «مرد حسابی! من خودم از مخملباف بودن دل خوشی ندارد آن وقت تو خودت را جای من جا می‌زنی!؟»

در جامعه هنری ما به تبعیت از فرنگستان «اشخاص» بزرگ می‌شوند: كارگردان‌ها، ستاره‌ها... و «هنر» تحت‌الشعاع این عظمت كاذب محو می‌شود. خلاف آنچه آقای كیارستمی در نشریه روزانه جشنواره (شماره هشت) گفته است، آنچه كه سبزیان را به این كار واداشته نیاز به عزت و احترام شخصی نیست؛ او فریب خورده است و آنچه او را فریب داده عظمت و شهرتی خیالی است. شهرت برای همه آدم‌ها مضر است و علی‌الخصوص برای خود آدم‌ها مشهور، و مخملباف هم می‌خواهد همین را به او بفهماند.

حسین سبزیان آدم ترحم‌انگیزی است، به دلیل آن كه آن قدر ساده است كه خیالات و توهمات خویش را بر زبان آورده است و امر بر خودش نیز مشتبه شده. اما دیگران ـ افسون‌شدگان چشم سفید سینما ـ آن همه ساده‌لوح نیستند كه در خیال‌پروری‌های خویش غرق شوند. آن خبرنگار هم خودش را بدل اوریانا فالاچی می‌انگرد و آن قوطی مستعمل حشره‌كش ـ كه اول راننده تاكسی تلفنی و بعد هم در آخر فیلم خبرنگار بدلی آن را با لگد زدند ـ می‌خواهد شهادت دهد كه همه آدم‌ها در درونشان «میلی مقاومت‌ناپذیر برای كارهای بی‌دلیل غیرجدی و نامتعارف» وجود دارد. این حرف مفیدی است كه در فیلم «كلوز آپ» خیلی خوب بیان شده و معضلی هم كه در آن فیلم به نمایش در می‌آید معضل كوچكی نیست؛ اما «توجیه روانكاوانه این معضلات» ما را بدانجا خواهد كشید كه ضعف‌های بشری را همچون صفاتی ثابت، تبدیل‌ناپذیر و غیرقابل اجتناب بپذیریم و در این صورت اگر كسی آرامش روحی خود را نه در ذكر خدا كه در فرو رفتن در یك لاك دروغین بیابد، متاثر نخواهیم شد. آقای سبزیان! بنده همراه با عیال مربوطه «كلوز آپ» را تماشا می‌كردیم و او در تمام مدتی كه جنابعالی بازجویی پس می‌دادید، برای ساده‌لوحی و فریب‌خودرگی شما گریه می‌كرد... تو را به خدا سر عقل بیا!

هنگامی كه این طرز تلقی روشنفكرانی باشد كه یازده سال با این مردم زیسته‌اند، روزهای انقلاب را، دلاوری‌های بسیجی‌ها را در برابر سپاه كفر، اعزام‌ها و راه‌پیمایی‌ها را دیده‌اند. وای به حال آنان كه وقایع انقلاب را در صفحه تلویزیون ان. بی. سی. دنبال كرده‌اند. باز جای شكرش باقی است كه بالاخره بعد از یازده سال یكی از آقایان راضی شد كه بگوید «مرگ بر شاه»!