از صمد آقا تا دایی جان ناپلئون...!
سوگند نیازمند: فیلم‌های کمدی از همان ورود هنرِ سینما در ایران ظهور کردند و قدمت زیادی دارند. اولین فیلم‌های کمدی قبل از انقلاب اسلامی ایران توسط کسانی چون ابراهیم صحافباشی، روسی خان، خان بابا معتضدی و اردشیر خان که از فیلمسازان ماهر کمدی بودند، ساخته شد.
در همان زمان فیلم‌های وارداتی کمدین‌های معروفی مانند پرنس ریگادن، ماکس لندر، پاتاشون و چارلی چاپلین که از شاخصه سینمای کمدی جهان بودند، توسط مردم مورد استقبال قرار گرفت.
نفوذ سینمای کمدی در دوره‌ای به حدی زیاد شد که سینماداران برای فروش بیشتر نمایش فیلم‌های کمدی را به جدی ترجیح می‌دادند.
به‌طور کلی اولین فیلم‌های بلند سینمایی ایرانی که ساخته شد هم ژانری کمدی داشتند که از بین آن‌ها می‌توان به «آبی و رابی» و «حاجی آقا آکتور سینما» آوانس اوگانیانس، «واریته بهاری» و «دستکش سفید» پرویز خطیبی، «شکار خانگی» علی دریابیگی، «خواب‌های طلایی» معز‌الدین فکری و «کمرشکن» ابراهیم مرادی اشاره کرد.
بعد از ساخته شدن این فیلم‌ها در دوره‌ای سینمای کمدی رفته رفته از اوج فاصله گرفت. کارگردانان، فیلم‌های کمدی خود را به تقلید از فیلمسازان خارجی ساختند و به همین دلیل از کمدی‌های عمقی و انتقادی فاصله گرفتند اما دوباره در دهه 40 بازار کمدی‌ها رونق گرفت و حدود 95 فیلم کمدی ساخته شد.
جلال مقدم، نصرت‌الله وحدت، پرویز خطیبی، محمد متوسلانی، خسرو پرویزی، ارحام صدر از کمدین‌های این دهه به‌شمار می‌روند.
دوباره بعد از گذشت از دهه 40 و با توجه به تغییر مفاهیم کمدی در سینمای ایران در دهه‌های مختلف رفته رفته کارنامه کمدی در سینما از ارزش‌های طنز و کمدی عمیق خالی شد و فیلم‌های خنده‌دار به سمت دیگری رفتند!
با نگاهی به قدمت فیلم‌های کمدی سینمای ایران از بین همه کمدین‌های این عرصه شاید به دنبال یک اسم ماندگار باشیم؛ کسی شبیه به چارلی چاپلین، نورمن ویزدوم، لورل و هاردی و... در این گزارش هم نگاهی به چند کمدین تاثیرگذار سینمای قبل از انقلاب داشتیم که برای مخاطبان کمدی، نام‌های آشنایی هستند.
پرویز صیاد (صمد):
اگرچه پرویز صیاد فعالیت خود را قبل‌تر از شکل‌گیری شخصیت «صمد» با چاپ کتاب‌های شعر و داستان کوتاه آغاز کرده بود اما کاراکتر صمد بسیار ماندگار شد. صمد در قسمت‌های آخر سریال «سرکار استوار» ساخته پرویز کاردان ظهور کرد. پسری روستایی که همراه با بزش حادثه‌آفرینی می‌کرد، کم‌کم با تکمیل عوامل تبدیل به یک قصه مجزا شد.
«صمد و قالیچه حضرت سلیمان» اولین فیلم از سری فیلم‌های صمد است که به دنبال آن فیلم‌های دیگری با این شخصیت ساخته شدند. «حسن کچل»، «ستارخان»، «خواستگار»، «مظفر»، «مسلخ»، «اسرار گنج دره جنی»، «در غربت»، «راننده اجباری»، «زنبورک» و... از سری آثاری هستند که صیاد جدای از نقش صمد در آن بازی کرده است.
پرویز صیاد به جز بازیگری، کارگردانی و تهیه‌کنندگی آثار مختلفی را به عهده داشته. «طبیعت بی‌جان» سهراب شهید ثالث یکی از آثار شاخصی است که صیاد آن را تهیه کرده است.
او همچنان فعالیت هنری خود را در اروپا در زمینه سینما، تلویزیون، تیاتر و نویسندگی ادامه می‌دهد.
صمد آقا هنوز هم شخصیت بامزه و به یادماندنی کمدی‌بین‌های قدیمی سینمای ایران است.
سید علی میری (میری):
میری هم یکی دیگر از محبوب‌های سینمای کمدی قبل از انقلاب است. سینمای فارسی شخصیت منحصربه‌فرد او با کلاه شاپو و لهجه گیلانی را از یاد نخواهد برد.
شاید حضور کوچکش در «شب قوزی» فرخ غفاری را بتوان تنها حضورش در یک اثر فاخر تلقی کرد اما 115 فیلمی که به طور جدی در آن حضور داشت از محصولات فیلم‌فارسی بود. میری با توجه به لهجه و ظاهرش تا آخرین حضور در فیلم‌ها به تیپ تبدیل شده بود و با حضور در نقش‌هایی مانند نوکر و نوچه خودش را تثبیت کرد. او در اکثر فیلم‌های دهه 50 حضور مستمر داشت.
کمدی او برپایه لحنش بود و بیشتر با مزه‌پراکنی، مخاطب فیلم‌فارسی را می‌خنداند.
رضا بیک ایمانوردی، ناصر ملک مطیعی، وحدت و منوچهر وثوق از زوج‌های هنری او بودند. «غیرت»، «کج کلاخان»، «این دست کجه»، «گلنسا در پاریس»، «دزد و پاسبان» و «اخم نکن سرکار» از محبوب‌ترین فیلم‌ها با بازی اوست.
آخرین حضور او در سینما «به دادم برس رفیق» به کارگردانی مهدی فخیم‌زاده در سال 1357 بود. میری در اسفند 1387 براثر عارضه قلبی سینما را با خاطراتش تنها گذاشت و در قطعه هنرمندان به خاک سپرده شد.
نصرت‌الله وحدت (وحدت):
تیاتر اصفهان شخصیتی فراموش نشدنی چون وحدت داشت. او یکی از پایه‌گذاران تیاتر اصفهان بود که به دنبال آشنایی‌اش در دبیرستان با زنده‌یاد ارحام صدر بازیگری را پیش گرفت.
وحدت و ارحام صدر در قدم زدن‌های روزانه‌شان در اصفهان به یک آگهی برخورد کردند که روی آن نوشته بود «تیاتر فرهمند هنرجو می‌پذیرد.» و این آگهی نقطه شروعی برای این زوج کمدین سینما شد.
وحدت سینما را با ساخت فیلم «وسوسه ازدواج» شروع کرد و بخاطر آشنایی‌اش با دوربین و دکوپاژ فیلم خوبی هم شد. او بعد از فیلم‌های «زبون بسته»، «شب ژانویه» و «مهدی اجل» یک سری فیلم کمدی و خانوادگی ساخت که بازیگر نقش اول خودش بود و به عنوان یک کمدین توانست خود را ثابت کند.
او در 43 فیلم سینمایی حضور داشته که شاخص‌ترین آن‌ها «عروس فرنگی» به کارگردانی خودش بود. این فیلم به عنوان اولین فیلم ایرانی در جشنواره فیلم‌های آسیایی جایزه دلفین طلایی را برد.
این روزها وحدت در 91 سالگی خانه‌نشین شده و مشغول نوشتن خاطرات خود است.
رضا ارحام صدر (ارحام صدر):
زوج وحدت و یکی دیگر از کمدین‌های سینمای قبل از انقلاب، ارحام صدر بود که با پایه گذاشتن مکتب کمدی انتقادی در تیاتر ایران که بعدها به نام «مکتب تیاتر اصفهان» مشهور شد، به دنیای هنر معرفی شد.
او «گروه هنری ارحام صدر» را تشکیل داد و با انجام فعالیت‌های هنری‌اش رفته رفته به «شکرپاره اصفهان» لقب گرفت.
«شب‌نشینی در جهنم» به کارگردانی ساموئل خاچیکیان اولین حضور او در سینما بود و بعد از آن در شانزده فیلم سینمایی دیگر بازی کرد.
فیلم‌های «رفیق ناجنس»، «بوقلمون‌ها»، «کدام یک از دو»، «دلقک‌ها»، «وادنگ»، «خروس بی‌محل» از فیلم‌های شاخص کمدی است که ارحام صدر درآن ایفای نقش کرده است.
او آذر 1387 در اصفهان درگذشت و در باغ رضوان این شهر دفن شد.
تقی ظهوری:
نمایش‌های «بهلول»، «خسیس»، «مشهدی عباد»، «یوسف زلیخا» و... تقی ظهوری را به دنیای هنر معرفی کرد. بعد از آن از سال 1331 در کار دوبله و رادیو فعالیت کرد.
ظهوری در بخشی از خاطرات خود با همان بیان طنزآمیزش درباره علاقه‌مندی به سینما گفته: «آن موقع نه اینقدر سینما به اندازه امروز زیاد بود و نه کافه تریا... فقط یک سینما در خیابان اسماعیل بزاز وجود داشت بنام تمدن که یکی از قدیمی‌ترین سینماهای ایران است و ما در آن فیلم تماشا می‌کردیم. فیلم‌ها دوبله نبود و یکنفر وسط سینما راه می‌رفت و داستان فیلم را تعریف می‌کرد.
گاهی اوقات چون صدای گوینده خوب نمی‌رسید، بعضی‌ها شیشکی می‌بستند و سوت می‌کشیدند و فریاد می‌زدند: کمی بلندتر! و همین مسئله ما را به خنده وا می‌داشت... نکته مهمی که گفتنش بی مناسبت نیست این است که در گوشه‌ای از این سینما بساط سیراب و شیردان پهن بود و هر کس که گرسنه‌اش می‌شد سیرابی می‌خرید و می‌خورد.»
ظهوری تکیه کلام‌های معروفی را در بین مردم رواج داد و در اولین حضور سینمایی‌اش نقشی در «واریته بهاری» پرویز خطیبی را پذیرفت که او را به عنوان یک کمدین تثبیت کرد. «گنج قارون»، «مو طلایی شهر ما»، «جهان پهلوان»، «دالاهو» و... از حضورهای معروف سینمایی ظهوری است.
او در سال 1349 ناگهان تصمیم به کناره‌گیری از سینما گرفت و روزنامه‌های 6 مهر اطلاعیه او را چاپ کردند. او بعد از انتشار این اطلاعیه به زیارت خانه خدا رفت و بعد از آن دیگر در هیچ فیلمی بازی نکرد!
ظهوری با به جا گذاشتن خاطرات نقش‌هایی که ایفا کرد، در اسفند 1370 از دنیا رفت و در امامزاده طاهر کرج به خاک سپرده شد.
رضا بیک‌ایمانوردی (بیک):
یک بازیگر کمدی دیگر برحسب اتفاق و برخوردی که با ساموئل خاچیکیان در خیابان داشت به سینمای فیلم‌فارسی معرفی شد. نقش کوچک در «فریاد نیمه شب» ساموئل خاچیکیان باعث شد رضا بیک ایمانوردی در فیلم‌های دیگر این کارگردان هم حضور پیدا کند.
روزی که برای دیدن یکی از فیلم‌هایش با خاچیکیان به سینما رفته بود و دیده بود که همه از او امضا می‌گیرند به خودش قول داده بود که یک روز به این مرحله برسد که البته دور از ذهن هم نبود و بیک‌ایمانوردی خیلی زود مشهور شد.
علی حاتمی یکی از علاقه‌مندان او بود و معتقد بود بیک‌ایمانوردی را هنوز کسی کشف نکرده است.
او با بازی در نقش‌های کمدی و اکشن به نام «مرد هزار چهره» سینمای ایران لقب گرفت و در اکثر فیلم‌های دهه 40 و 50 حضوری مستمر داشت.
او با الهام از نقش ستوان کلمبو با بازی پیتر فالک تبدیل به یک تیپ شد و گویشش برای فیلم‌بین‌ها آشنا بود. او علاوه بر بازیگری در داخل و خارج از کشور به کار بدلکاری هم مشغول بود.
او در سال 1382 بر اثر سرطان ریه در فینیکس ایالت آریزونا در کشور آمریکا درگذشت.
عبدالحسین نقشینه (دایی جان):
سریال «دایی جان ناپلئون» به کارگردانی ناصر تقوایی یکی از نقاط اوج کمدی در فیلم‌های قبل از انقلاب بود. عبدالحسین نقشینه هم نقش مهمی را در موفقیت این سریال داشت.
شاید همه نقش‌های او کمدی نباشد اما با حضورش در «دایی جان ناپلئون» توانایی‌اش را در ایفای نقش کمدی ثابت کرد.
«میهن پرست»، «مستشار جزیره»، «لیلی و مجنون»، «چشمه آب حیات» و... از مجموعه فیلم‌هایی است که او بازی و یا کارگردانی کرده است.
دایی جان در سریال «دایی جان ناپلئون» یکی از ماندگارترین نقش‌های کمدی قبل از انقلاب اسلامی ایران است.
او خرداد 1375 درگذشت.
