یک اقتباس ادبی گرم و جاندار

توجه: خطر لو رفتن داستان فیلم

نادری از اواسط دهه ۴۰ کار عکاسی را شروع کرده بود و به زودی توانست خود را به عنوان یک سینماگر مشتاق عرضه کند و جامعه سینمایی نیز پذیرای او شد. او از نیمه راه ساخت فیلم «تنگنا» دچار نوعی تغییر نگاه می‌شود که در «تنگسیر» تا حدودی به پختگی می‌رسد و در «ساز دهنی» به طور کامل از فضای حماسی و فضاسازی‌های باسمه‌ای فاصله می‌گیرد. در آن زمان موج نویی در سینمای ایران شروع شده بود که در راس آن کسانی مانند مهرجویی، کیمیایی، بیضایی، تقوایی و... حضور داشتند و نادری کمی دیرتر به آن‌ها پیوست. این جریان به شکل یک خط موازی با جریان اصلی سینما پیش می‌رود و با وجود انگ‌هایی که به آن می‌زدند، اما سینمایی مبتنی بر فکر و اندیشه بود و تنها به دنبال سود و گیشه نمی‌رفت.

نادری در هنگام ساخت همین فیلم «تنگسیر» بود که احساس کرد این روند فیلمسازی او را اقناع نمی‌کند. او پس از دیدن فیلم‌هایی از سینمای نورئالیستی ایتالیا و بزرگانی مانند دسیکا، آنتونیونی و... منقلب شده بود. نادری دیگر قادر نبود شبیه به آدم‌های متعلق به سینمای بدنه آن زمان فیلم بسازد. پس از «ساز دهنی» و در فیلم «انتظار» که شاید چندان مورد پسند مخاطب دوستدار اکشن نباشد، می‌بینیم که نادری به زبان سینما نزدیک‌تر شده است. این اثر، کاری کاملا درونی، کم‌گفتگو و به لحاظ تصویر، وفادارتر به سینماست.

فیلم «تنگسیر» در عین این که ادای دینی به داستان چوبک محسوب می‌شود، اما نگاهی به «شلوارهای وصله‌دار» نیز داشته است. علاوه بر این، نادری خود جنوبی است و با کسانی که در جریان مبارزات رئیس علی دلواری و زائرمحمد بوده‌اند، گفتگو داشته است. در واقع آنچه در فیلم می‌بینیم، تلفیقی از تمامی این موارد است. به هر حال «تنگسیر» یک اقتباس ادبی گرم و جاندار است که روح و کلیت اثر چوبک را نیز حفظ کرده است. فیلم توانسته کشش و جذابیت لازم برای مخاطب را فراهم آورد و توازنی میان حادثه‌ها برقرار کند؛ در داستان چوبک، فصل پایانی و فرار «شیرمحمد» مفصل است و سختی‌های این گریز را با جزئیات تشریح کرده است، اما در فیلم بصورت کوتاه تصویر شده است. در عوض فاصله بین قتل اول و دوم در فیلم کوتاه در نظر گرفته شده است.

«شیرمحمد» از ویژگی‌های قهرمان برخوردار است و ما نیز با او همذات‌پنداری کرده و منتظریم تا آن افراد را بکشد. چرا که عمل او، برآیند یک خواست و اشتیاق جمعی است؛ آتشی که زیر خاکستر بوده و کسی جرات آشکار کردن آن را نداشته است. مردم خودشان را نیز در عمل «شیرمحمد» دخیل می‌دانند و او از مردم کمک می‌گیرد. به دلیل مقبولیت کار اوست که اسمش از «زائرمحمد» به سرعت در میان مردم به «شیرمحمد» تغییر پیدا می‌کند. آدم‌ها مثل جویبارهای کوچک به هم می‌پیوندند و در انتها رودخانه خروشانی پدید می‌آورند؛ گویی نهضتی ایجاد شده و این راه ادامه دارد. با این وجود فیلم به هیچ وجه شعاری نیست.

تمهیدات صحنه‌پردازی نیز به فضاسازی و باورپذیرتر شدن آن کمک کرده است. تم غالب پوششی در این فضاها، نمادهای محرمی است، یعنی ماه شهادت در راه حق‌طلبی. در فیلم نیز حق‌طلبی ویژگی قهرمان است. «شیرمحمد» با نمایندگان قدرت و افراد به ظاهر دینداری روبرو می‌شود که «گندم نمای جو فروش» هستند. او به دلیل فسادهایی که در این افراد می‌بیند، پس از طی کردن راه صلح و قانون و نتیجه نگرفتن، این بار به جای توسل به محکمه و قاضی خود دست به عمل می‌زند. «شیرمحمد» محکمه را دچار تعارض و امنیه چی را مست لایعقل می‌بیند و همین باعث می‌شود کاسه صبرش لبریز شود. با این وجود، فیلم پایان خوشی دارد.

یکی از ایرادات فیلم، فضاسازی‌های غیرمعقولی است که در یکی دو صحنه اتفاق می‌افتد و به نظر باورپذیر نمی‌رسند. به عنوان مثال ازدحام جمعیتی که به دنبال همان قتل‌های نخست اتفاق می‌افتد کمی غیرطبیعی است؛ در حالی که این قضیه در هنگام آخرین قتل کاملا باورپذیر به نظر می‌رسد.