فانتزی در واقعیت

توجه: خطر لو رفتن داستان فیلم

دوره جدید فیلم‌های سرخوشانه مهرجویی را که در نظر بگیریم، همدلی جمعی «مهمان مامان» و «طهران، تهران» حالا به همدلی فردی «نارنجی‌پوش» رسیده است. آدمی سرخوش که سرخوشی‌اش به «مهمان مامان» نزدیک است و هم یاری‌اش به «طهران، تهران». آن موقع، صحبت کمک کردن یک عده بود به یک نفر. حالا یک نفر قرار است به یک عده کمک کند. حرف یک خانواده و یک جمع دوستانه هم نیست. یک آدم است و یک شهر، یک مملکت. ناگفته پیداست کار سخت‌تر است. نه فقط برای قهرمان داستان که یک تنه قرار است همه چیز را اصلاح کند، که برای کارگردان که چگونه چنین شخصیتی را بپروراند و درچه فضایی قرارش دهد.

حاصل کار، چیزی‌ست که به سختی می‌توان باور کرد کارگردانش داریوش مهرجویی باشد- حتی در قیاس با فیلم‌های جدید او که از آثار درخشانش فاصله دارند. بی‌خیالی و سرخوشی‌ای که حاصلش بشود رفتگر شدن و جارو دست گرفتن یک آدم تحصیل کرده و هنرمند، به خودی خود خوب است، ولی آیا نتیجه این فیلم مصلحانه قرار است این باشد که راه حل، رفتگر شدن است؟ مگر نه این که حامد آبان، قهرمان جدید مهرجویی، عکاس است و نمایشگاه هم برگزار می‌کند؟ پس چرا بر همین ایده برگزاری نمایشگاه با موضوع زباله و نظافت متمرکز نمی‌شود تا کار بزرگ‌تری انجام دهد و اتفاق مهم‌تری رخ دهد؟ در واقع، با نوع روایتی که در فیلم می‌بینیم، همه چیز یک جور نقض غرض است. با این شکل روایت، فیلم نه در ستایش رفتگران است، نه درباره نظافت شهر است، نه حرف و راه حلی فراتر از آیتم‌های چند ثانیه‌ای میان برنامه‌های تلویزیون دارد، نه...

فیلم درباره یک آدم سرخوش است که از رفتارش برمی‌آید دنبال سرگرمی تازه می‌گردد و سرخوشانه به دنبال بازیگوشی‌ست. حامد آبان، شخصیتی‌ست که بهترین توصیفش از خود فیلم می‌آید. رفتگری را در خیابان می‌بیند، به نهار دعوتش می‌کند، وسط پیتزا خوردن رفتگر، ساندویچش را جلویش می‌گیرد و می‌گوید از آن طرف ساندویچ بخورد. خب، چند نفر سراغ دارید که این گونه باشند؟ رفتار او طوری‌ست که در اولین دیدار با مسئول شهرداری، برگه سلامت عقل از او طلب می‌کنند. حالا چنین شخصیتی با چنین شخصیت‌پردازی، چگونه باید برای تماشاگران به عنوان آدمی با عملکرد صحیح معرفی شود تا کارهای او، از جمله همین رفتگر‌شدن و نظافت شهر، را به راحتی بپذیرند؟

حالا اگر این گونه نگاه کنیم که حامد آبان استثناست و یک شخصیت خاص، و اگر پس‌زمینه همیشگی حامد بهداد و پیش‌فرض‌هایی که از نقش‌های قبلی او می‌آید را به نفع اثر بدانیم، آیا فضای کلی «نارنجی‌پوش» در خدمت چنین شخصیت‌پردازی‌ای هست؟ اگر بازی فردوس کاویانی با همه سابقه‌ای که از طنزهای قبلی با خود آورده و چهره و میمیک صورت اردشیر رستمی با ملاحتی که در چهره دارد را کنار بگذاریم، دیگر چه نشانی از فانتزی در کلیت اثر به چشم می‌خورد؟ مشکل اصلی فیلم هم این است که یک شخصیت فانتزی در موقعیتی به کلی غیرفانتزی تصویر شده. انگار با یک جور «آلیس در سرزمین عجایب» روبه‌روییم، البته به شکل معکوس!

تصویری که از تهران و آدم‌هایش در فیلم می‌بینیم، هیچ نشانی از فانتزی بودن در خود ندارد، ولی روابط و مناسباتی که می‌بینیم، در قیاس با آن چه درایران اتفاق می‌افتد، اگر نگوییم فانتزی، غیر این جایی و مبتنی بر برخی مناسبات مثلا آمریکاست. البته خود این می‌شود فانتزی دیگر! کجای این سرزمین، خبرنگارانش دنبال ماشین و دنبال سوژه می‌دوند و از سر و کول آدم بالا می‌روند؟ کجای این سرزمین، خبر گم شدن فرزند و خبر طلاق یک نفر می‌شود تیتر یک روزنامه‌های مهم؟ کجای این سرزمین، خبرنگار تلویزیون با آرم «صدا و سیما» پی‌گیر زندگی و طلاق یک شهروند هر چند خاص است؟ کجای این سرزمین...

فانتزی این جایی را سال‌ها پیش در «زنگ‌ها» (محمد رضا هنرمند) و «دنیای وارونه» (شهریار بحرانی) دیده‌ایم و با وجود این که خود فیلم‌ها آثار متوسطی هستند، فضاسازی یک دست و هماهنگی همه چیز در هر دو فیلم، هنوز قابل توجه است. می‌شد این جا هم فضا را به کلی در چارچوب غیرواقعی ساخت. ولی در «نارنجی‌پوش»، یک شخصیت اصلی، یکی دو شخصیت فرعی و چند رویداد برآمده از دنیای غیر واقعی، پرت شده‌اند به دنیای واقعی. مشکل اصلی هم همین‌جاست. مشکلی که سرخوشی شخصیت و نگاه سرخوشانه کارگردان هم چاره‌اش نیست. بی‌منطقی هم منطق خاص خود را می‌طلبد.