بازی با واقعیت و توهم

این که «کپی برابر اصل»، در کلیتش یادآور برخی فیلم‌های روشنفکرانه سینمای اروپا در دهه‌های ۶۰ و ۷۰ میلادی است، شاید نکته یا کشف مهمی نباشد. من بین این فیلم و «ماجرا»ی آنتونیونی و «سال گذشته در مارین باد» آلن رنه، از نظر تماتیک، مشابهت‌هایی می‌بینم. در ماجرا سفر اشراقی یک زوج برای درک بهتر از یکدیگر، تم اصلی است که خب در ‌فیلم کیارستمی هم این ایده بستری برای اتفاق‌های بعدی است. در «سال گذشته در مارین باد»، یک زوج با این توهم روبه‌رویند که سال گذشته نیز در مارین باد با هم ملاقات کرده‌اند؛ اما روشن نمی‌شود که این یک توهم است یا واقعا این ملاقات صورت گرفته؟ درونمایه اصلی «کپی برابر اصل» هم چیزی نیست جز بازی با واقعیت و خیال. این که زن کافه‌چی در دیدار با این زن و مرد (ژولیت بینوش و ویلیام شیمل) فکر می‌کند زن و شوهرند، در حالی که می‌دانیم آن‌ها ارتباطی طولانی هم با هم نداشته‌اند، یک توهم است. اما وقتی زن کافه چی مرتکب این اشتباه می‌شود، این زوج بلاتکلیف بازی را ادامه می‌دهند. زن آن چه را از همسر واقعی‌اش – که نمی‌دانیم دارد یا ندارد- توقع دارد، در وجود مرد می‌بیند و مرد نیز همین نظر را نسبت به زن پیدا می‌کند. بحث اصلی آن‌ها در طی این سفر اشراقی بر مبنای این نکته مهم می‌چرخد که آیا نسخه‌های بدلی آثار هنری – این جا نقاشی- ارزش هنری و تاریخی دارند یا نه؟ چه کسی می‌تواند به این پرسش مهم پاسخ قطعی بدهد؟ این که اگر در طی قرون و اعصار نسخه‌های اصلی تابلو‌های معروف نابود شدند، آیا نسخه‌های بدلی، همان ارزش هنری را خواهند داشت یا نه؟ پرسش بی پاسخی است. فیلمساز با این ترفند ابعاد گوناگون واقعیت و تفسیر‌های متعددی که از واقعیت می‌شود را با مخاطبش در میان می‌گذارد و ازشان بخواهد درباره هر پدیده‌ای زود قضاوت نکنند. در طول سفر، زن و مرد، از پنجره اتومبیل، شاهد مناظر زیبایی از بخش توسکانی ایتالیا هستند. آن چه می‌بینند، یک بعد از واقعیت است. نگاه آن‌ها نمی‌تواند به عمق واقعیت رسوخ کند. این همان مشکلی است که انسان‌ها را از قضاوت قطعی درباره وقایع ناتوان می‌کند. این دو فقط یک نقطه مشترک دارند. مرد پژوهشگر تاریخ است و دیدگاه‌های متفاوتی درباره تاریخ دارد و زن عتیقه‌فروشی است که نشانه‌هایی از تاریخ را در اختیار دارد. آیا برای تفاهم و همدلی این وجه مشترک کافی است؟ پاسخ روشنی وجود ندارد. در واقع فیلم معمایی را مطرح می‌کند که هیچ‌کس نمی‌تواند با قاطعیت آن را حل کند. بازی با خیال یا توهم تا آن‌جا پیش می‌رود که مخاطب هم به ویژه در نیمه دوم فیلم دچار این توهم می‌شود که آن‌ها واقعا زن و شوهرند یا دارند نقش یک زوج را بازی می‌کنند؟

«کپی برابر اصل»، نخستین فیلم عباس کیارستمی است که در سرزمینی دیگر و با زبان و فرهنگی غیرایرانی ساخته شد. در واقع این یک فیلم خارجی است از سینماگری ایرانی. سینماگری که یک عمر کوشید در سرزمین خودش فیلم بسازد و از همین نقطه کوچک در جهان پهناور، سینمای جهان را متحول کند و کرد. کیارستمی، امروز یک نام در میان ده‌ها نام بزرگ نیست. یک شیوه یا نگرش سینمایی است که بن‌مایه‌اش عرفان و اشراق ایرانی است. همواره این پیش فرض وجود داشت که سینماگرانی از نوع کیارستمی، تنها در ‌سرزمین خود و به زبان مادری می توانند آثار شاخصی خلق کنند. اما کیارستمی با این فیلم و البته فیلم بسیار زیبا و ارزشمند «مثل یک عاشق» ثابت کرد که وقتی نگاه هنرمند از سنت‌های باسمه‌ای عبور کند، حاصلش درخشان خواهد بود. فرقی نمی‌کند فیلمت را در روستایی واقع در توسکانی یا در پایتخت ژاپن و یا حتی در یک پلاتوی کوچک در همین تهران خودمان (فیلم «شیرین») بسازی به هر حال اگر چه نگارنده خیلی شیفته «کپی برابر اصل» نیست و «مثل یک عاشق» را ترجیح می‌دهد اما نمی‌توان این نخستین تجربه کیارستمی در فضا و شرایط فرهنگی متفاوت را نادیده گرفت.