فیلمی ناامیدکننده از فیلمسازی منحصر به فرد

یازدهمین فیلم بهرام بیضایی قرار است تصویری افشاگرانه از پشت پرده فاسد و مناسبات ناسالم سینمای ایران باشد. فیلمی که با استفاده از شیوه فیلم در فیلم و کنار هم قرار دادن شرایط در دو موقعیت متفاوت، یکی را تایید کند و دومی را به استهزاء بگیرد.

دو موقعیتی که «وقتی همه خوابیم» پیش چشم قرار می‌دهد یکی درون فیلمی است که در حال ساخت است و دیگری در جهان واقعی رخ می‌دهد.

یک فیلمساز قرار است فیلم دل خودش را بسازد ولی تهیه‌کننده و شرایط پیرامونی با تحمیل خواست‌ها و الزامات خود چنین امکانی را از او سلب می‌کنند.

از زمانی که شرایط تحمیلی به کارگردان فشار وارد می‌کند، او نیز قدم به قدم عقب می‌نشیند و تن به هر شرایطی می‌دهد تا فیلم را تمام کند. معلوم نیست چرا اینقدر آستانه تحمل فیلمساز فرهیخته بالاست و چرا تا این حد در مقابل شرایط تحمیلی، منفعل است. از این‌رو فیلمی که قرار بوده به یک شاهکار بدل شود، مسیر ابتذال را پیش می‌گیرد. بیضایی از این پس به هجو شرایط و آدم‌هایی می‌پردازد که با بی‌مایگی، سودجویی و ناشی‌گری‌شان سینما را به دکان بدل کرده‌اند و به راحتی از روی نعش هنر اصیل، رد می‌شوند.

«وقتی همه خوابیم» قرار است تصویری کاریکاتوری از سودجویان نوکیسه‌ای که تهیه‌کننده شده‌اند و بازیگرانی که فقط به دلیل ویژگی‌های چهره و فیزیک ظاهری‌شان جایگزین بازیگرانی با اصالت و کار بلد شده‌اند، به نمایش بگذارد.

مشکل فیلم بیضایی اما، ابدا در ساختار و تکنیک نیست، چه او از کار بلدترین و آگاه‌ترین سینماگران است. مشکل از آنجا ناشی می‌شود که بهرام بیضایی پس از ۴۰ سال فعالیت سینمایی توام با وقار و متانت و ساخت فیلم‌هایی که هر یک جدا از بعد تکنیکی به لحاظ مضمون از عمیق‌ترین و غنی‌ترین آثار سینمای ایران بوده‌اند، نشان داده که دغدغه‌های جدی‌تری نسبت به سایرین دارد. نگاه ویژه او به تاریخ، جنگ، دین، عشق، هویت، مرگ، حقیقت و واقعیت و مضامینی از این دست، در ۱۰ فیلمی که در کارنامه دارد، شاخص و چشمگیر است. علاوه بر آن تالیف ده‌ها کتاب و پژوهش و اجرای ده‌ها نمایش از بیضایی چهره‌ای وزین، موقر و منحصر به فرد ساخته است. در «وقتی همه خوابیم» اما قضیه شکل دیگری به خود می‌گیرد. بیضایی کاملا بر آشفته و عصبانی است و این عصبانیت در بخش‌هایی از فیلم به شکل آزارنده‌ای خود را نشان می‌دهد. استادی بیضایی در تکنیک، این بار خرج مضمونی دم‌دستی و تاریخ مصرفدار شده است که در خور شأن و جایگاه او به نظر نمی‌رسد.

بیضایی با بهره‌گیری از واقعه‌ای که برای خود او رخ داده فیلم ساخته و حاصل کار، تمسخر آدم‌هایی شد که بیضایی را آزردند و نه چیزی بیش از این.

اینکه پس از ۱۰ سال فیلمی از بهرام بیضایی روی پرده بیاید و تنها حاوی واکنش او به یک اتفاق و یکسری آدم باشد تا حدودی ناامیدکننده است.

طبعا تعمیم‌پذیر دانستن فیلم بیضایی و چند لایه خواندن آن به قسمی که حاوی یک نقد اجتماعی جدی باشد، کار چندان دشواری نیست ولی فیلم، مولفه‌های آشکاری درون خود دارد که این امکان را از میان می‌برد. در فیلم «وقتی همه خوابیم» فیلم اول – که فیلمنامه‌اش را پرند پایا نوشته – در ظاهر فیلم ایده‌آل کارگردان – و البته خود بیضایی- است و فیلم دوم که با بازیگران جدید و با فیلمنامه دستکاری شده، در حال ساخت است قرار است، مبتذل و کم‌ارزش باشد و حاصل تحمیل تهیه‌کننده و سرمایه‌گذاران.

در حالی که نه فیلم اول به اندازه کافی خوب از آب درآمده و نه فیلم دوم به آن اندازه بد! بازی تکراری مژده شمسایی و بازی خام علیرضا جلالی‌تبار امتیازی برای «وقتی همه خوابیم» به حساب نمی‌آید و انتخاب هدایت‌ هاشمی برای نقشی که قرار است خود بیضایی را تداعی کند نیز عجیب و باورناپذیر می‌نماید. اما سوالاتی که در این میان می‌توان مطرح کرد آن است که چرا کارگردان درون فیلم و به طریق اولی شخص بهرام بیضایی اینقدر علاقه‌مندند و اصرار دارند در چنین سینمای فاسد و ناسالمی همچنان به کارشان ادامه دهند و فیلم بسازند؟ چگونه است که بهرام بیضایی توانسته از زمان انتخاب سوژه تا زمان نمایش، فیلم را یک ساله جمع و جور کند، سرمایه‌گذار و تهیه‌کننده پیدا کند و فیلم را به جشنواره برساند؟ با این حساب چرا استاد هر سال اینگونه عمل نمی‌کند؟

و چرا خانه‌نشینی‌های ۱۰ ساله را به فیلمسازی ترجیح می‌دهد؟